UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU INSTYTUT HISTORII STUDIA PODLASKIE TOM XVII Białystok 2007/2008 RADA REDAKCYJNA Adam Dobroński • Michał Gnatowski – przewodniczący • Jan Kofman Hanna Konopka • Cezary Kuklo • Algis Kasperaviˇcius (Wilno) Aleksander Nieczuchryn (Grodno) • Halina Parafianowicz Jerzy Urwanowicz • Tomasz Wesołowski – sekretarz REDAKCJA Michał Gnatowski – redaktor Tomasz Wesołowski – sekretarz redakcji Recenzent tomu XVII: prof. dr hab. Tadeusz Wolsza Adres Redakcji Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku 15-420 Białystok, Plac Uniwersytecki 1 tel. (085) 745-74-44, fax 745-74-43 ISSN 0867-1370 Redakcja i korekta: Jan Cielica Redakcja techniczna i skład: Agata Gnerowicz Opracowanie streszczeń w języku angielskim: Ewa Wyszczelska-Oksień Opracowanie streszczeń w języku rosyjskim: Bazyli Siegień WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU W BIAŁYMSTOKU 15-079 Białystok, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14, tel. (085) 7457059 e-mail: [email protected], http://wydawnictwo.uwb.edu.pl Nakład 160 egz. Druk i oprawa: Sowa – druk na życzenie, www.sowadruk.pl, tel. 022 431-81-40 SPIS TREŚCI I. Studia i artykuły ......................... 5 Mieczysław Wrzosek, Aktywność Polaków i polski ruch wojskowy przed wybuchem pierwszej wojny światowej (1908–1914) . 7 Stanisław Czerep, Charakterystyka obszaru Mazur i północnego Podlasia, objętych operacją mazursko-augustowską wlutym1915roku ...................... 53 II. Biografie ............................. 99 Grzegorz Zackiewicz, Kazimierz Zakrzewski (1900–1941). Historyk, ideolog, działacz społeczny i polityczny . 101 III. Materiały i przyczynki .................... 131 Ar¯unas Bubnys, Stosunki międzyetniczne na Wileńszczyźnie w latach okupacji nazistowskiej (1941–1944) . 133 Jarosław Kozikowski, Przyczynek do kwestii delimitacji granicy wschodniej Polski po drugiej wojnie światowej z uwzględnieniem odcinka białostockiego . 145 Grzegorz Radłowski, „Ruch porozumienia narodowego” na Biało- stocczyźnie w latach osiemdziesiątych XX wieku. Zarys problematyki ......................... 163 IV. Stan badań i historiografia .................. 179 Witold Mędykowski, W poszukiwaniu Yerushalayim de’Lita: Historiografia izraelska dotycząca Europy Północno- -Wschodniej w latach drugiej wojny światowej . 181 Algis Kasperaviˇcius, Współczesna historiografia litewska o wydarzeniach końca drugiej wojny światowej i jej skutkach dla Litwy: mity, koniunktura, poszukiwanie obiektywizmu ......................... 199 Wanda K. Roman, Problematyka jeniectwa i internowań Polaków w okresie drugiej wojny światowej na froncie wschodnim whistoriografii ........................ 213 Ludmiła Jaskiewicz, Problematyka tzw. Zachodniej Białorusi 1939–1941 w publikacjach polskich (1997–2005) . 237 Сергей Пивоварчик, Историография и источники военно- инженерной подготовки Западного Особого Военного Округа в 1939–1941 . 257 Rimantas Miknys, Badania drugiej wojny światowej w Instytucie Historii Litwy w latach 2000–2005: problemy, wyniki, perspektywy ......................... 271 Robert Litwiński, Okupacyjne losy policjantów w polskiej historiografii. Stan badań i postulaty badawcze . 283 Dariusz Matelski, Losy polskiego dziedzictwa kulturalnego w latach drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu w historiografii 299 V. Dokumenty ............................ 319 Michał Gnatowski, Raport Komisji Specjalnej KC KP(b)B o rezultatach sprawdzenia faktów zawartych w liście do redakcji „Prawdy” o sytuacji w Białymstoku . 321 Jan Snopko, Przebieg referendum ludowego z 30 czerwca 1946 roku w powiecie augustowskim w świetle raportu szefa Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego wAugustowie ........................ 353 VI. Recenzje i noty bibliograficzne ............... 365 Marian Leczyk, Polska i sąsiedzi. Stosunki wojskowe 1921–1039 – Mie- czysławWrzosek ....................... 367 Antoni Mironowicz, Kościół prawosławny w Polsce – Witold Jemielity 372 VII. Informacje ........................... 377 In memoriam. Prof. Henryk Ruciński – Elżbieta Bagińska . 379 Contents ............................... 383 Содержание ............................. 385 I STUDIA I ARTYKUŁY STUDIA PODLASKIE tom XVII BIAŁYSTOK 2007/2008 MIECZYSŁAW WRZOSEK Warszawa AKTYWNOŚĆ POLAKóW I POLSKI RUCH WOJSKOWY PRZED WYBUCHEM PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ (1908–1914) Pierwszy okres działalności 1908–1911 Napięcie narastające w stosunkach między głównymi państwami eu- ropejskimi budziło zrozumiałe zainteresowanie Polaków, ponieważ nie by- ło żadnych wątpliwości, że konfrontacja zbrojna Niemiec i Austro-Węgier z Rosją rozegra się przede wszystkim na ziemiach polskich. Niosło to wiel- kie obawy, ale jednocześnie rokowało poważną szansę dla sprawy polskiej, wyrugowanej po klęsce powstania styczniowego z areny międzynarodowej i zepchniętej do roli wewnętrznego problemu mocarstw rozbiorowych. Poja- wiła się uzasadniona nadzieja, że nastąpi jakieś rozwiązanie kwestii pol- skiej. Na postawę społeczeństwa polskiego, szczególnie w zaborze rosyj- skim, w sposób znaczący rzutowały ponadto świeże wydarzenia rewolucji lat 1905–1907. Zauważalne stało się więc ożywienie polityczne i zaczęły na- rastać namiętne spory na temat możliwości zwycięstwa jednego czy dru- giego bloku zwaśnionych państw. Zastanawiano się też, jakie korzyści mo- gą wyniknąć z tych zwycięstw dla sprawy polskiej. Społeczeństwo polskie stanęło zatem wobec konieczności określenia swego stanowiska w narastają- cym konflikcie. W ten sposób zrodził się wówczas głośny spór o tak zwane orientacje. Jedne ugrupowania zaczęły wiązać losy sprawy polskiej z Au- stro-Węgrami, inne zaś szukały dla niej szans we współdziałaniu z Ro- sją. Zmalało natężenie rozgrywek uzależnionych od poglądów związanych z kwestiami społecznymi i polityczną rywalizacją sił partyjnych, bo istot- 8 Mieczysław Wrzosek ną rolę zaczęło odgrywać poszukiwanie dróg i metod rozwiązywania spra- wy polskiej 1. Argumentację programów orientacyjnych paraliżowały realia ówcze- snej sytuacji Polaków. Najkorzystniej układała się ona w Galicji, której ludność korzystała z szerokich swobód autonomicznych. Mogło to prze- mawiać za przyjęciem orientacji na Austrię. Monarchia habsburska by- ła jednak związana ścisłym sojuszem z Niemcami, prowadzącymi polity- kę zdecydowanie antypolską. Okoliczność ta przyczyniła się w sposób zna- czący do ograniczenia sfery wpływów orientacji proaustriackiej. Powiąza- nie sprawy polskiej z Rosją mogło natomiast rokować zjednoczenie ziem polskich rozdartych zaborami, ale sytuacja narodowa i polityczna zabo- ru rosyjskiego nie działała zachęcająco. W obydwu orientacjach tkwiły więc duże niewiadome i poważne niebezpieczeństwa. Obie miały wyraźne mankamenty 2. Założenia orientacji, która swoje nadzieje pokładała na współdziałaniu z Rosją, sformułował Roman Dmowski. Głównym wyrazicielem orientacji prorosyjskiej była natomiast nielegalna Liga Narodowa, wspierana przede wszystkim przez ugrupowania mające silną pozycję we wszystkich dzielni- cach rozbiorowych i stanowiące łącznie zwarty obóz wszechpolski. Cho- dzi o Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe (SDN), działające półjawnie w zaborze rosyjskim i oficjalnie w Galicji, a także o legalne ugrupowania polityczne pruskiej dzielnicy ziem polskich, czyli o Towarzystwo Demokra- tyczno-Narodowe i o Narodowe Stronnictwo Ludowe 3. Orientacja ta eksponowała niebezpieczeństwo niemieckie i uznawała Ro- sję za naturalnego sojusznika. Jej zwolennicy deklarowali więc lojalność wo- bec państwa rosyjskiego oraz poparcie dla tych jego przedsięwzięć, które rokowały wzmocnienie Rosji i podtrzymanie jej potęgi. Oczekiwali w za- 1 J. Molenda, Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908–1918, Warszawa 1980, s. 29. 2 A. Garlicki, U źródeł obozu belwederskiego, Warszawa 1979, s. 206. 3 Szerzej o tych sprawach m.in. R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa, t. I, wydanie drugie. Przedmową do obecnego wydania i komentarzem opatrzył T. Wituch, Warszawa 1989; A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867–1935, Warszawa 1990; S. Grabski, Pa- miętniki, t. I. Do druku przygotował i wstępem opatrzył Witold Stankiewicz, Warszawa 1989; S. Kozicki, Historia Ligi Narodowej. Okres 1889–1907, Londyn 1964; A. Micew- ski, Roman Dmowski, Warszawa 1971; J. Molenda, Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908–1918, Warszawa 1980; W. Pobóg Malinowski, Narodowa Demokracja 1887–1918. Fakty i dokumenty, Warszawa 1933; R. Wapiński, Narodowa Demokracja 1893–1939. Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej, Wrocław 1980; idem, Roman Dmowski, Lu- blin 1988; J. Wojtasik, Idea walki zbrojnej o niepodległość Polski 1864–1907. Koncepcje i próby ich realizacji, Warszawa 1987. Aktywność Polaków i polski ruch wojskowy przed wybuchem pierwszej wojny światowej... 9 mian ustępstw dla Królestwa Polskiego, zwłaszcza autonomii w dziedzinie administracji oraz szkolnictwa. Uznawali ponadto sens dążeń mających na celu zmuszenie caratu do rezygnacji z polityki wrogiej narodowi polskiemu, a także podejmowali zabiegi o przychylność międzynarodowej opinii pu- blicznej dla kwestii polskiej, znajdującej się w stanie zapomnienia. Liczyli też na to, że w razie wojny dojdzie do pokonania Niemiec oraz Austro-Wę- gier i do zjednoczenia ziem polskich. Ich zespolenie traktowali jako zadanie najważniejsze 4. Obóz wszechpolski nie rezygnował z niepodległości w sposób progra- mowy, ale publicznie kwestii tej nie podnosił. Takie postępowanie było uwarunkowane względami taktycznymi i znalazło swoje potwierdzenie pod- czas poufnego spotkania wiedeńskiego członków Rady Głównej Ligi Na- rodowej (18–23 kwietnia 1914 roku). Uzgodniono wówczas, miedzy inny- mi, że: „przedwczesne wysuwanie przez obóz antyniemiecki hasła