Opinie Geen vrouw maar ook geen broeder Het politieke vrijwilligerswerk van Henriette Roland Holst Elsbeth Etty 69 Voordat je kunt onderzoeken op welke manie- tact komen met de kunstenaarswereld waarin Opinie ren vrouwen in welke historische periode dan ze opgenomen wenste te worden. ook politieke macht of invloed verwierven, De dichter Albert Verwey, voorman van de moet je erachter komen waar ze precies op ‘Beweging van Tachtig’, woonde in Noordwijk uit waren. Bij sommige vrouwen, bijvoorbeeld op een steenworp afstand van het notarishuis degenen die actief waren in de strijd voor het dat Henriette van haar conservatieve vader vrouwenkiesrecht, is het duidelijk wat ze wil- niet ongechaperonneerd mocht verlaten. den; al verschilde de manier waarop ze hun Toen zij via Toorop Verwey had weten te in- doel trachtten te bereiken nog al eens. teresseren voor haar poëzie en dankzij diens De drijfveren van de in 1869 geboren dich- erkenning haar vader durfde te trotseren, teres Henriette Roland Holst om haar veilige dichtte ze voor haar nieuwe mentor: bourgeoisbestaan op te geven en zich met hart en ziel in de strijd van de opkomende ‘k reken/ Mij tot Uw Volk. – Nu wil ik voortaan arbeidersbeweging te storten, liggen niet voor vrij/ Kome’ in uw huis - als broeder, nieuw - de hand. Mijn hypothese is dat zij aanvanke- gevonden/ Aanzitten aan dezèlfde tafelronde/ lijk helemaal niet aasde op politieke invloed, En breken van hetzèlfde brood als gij;/ En ’t laat staan macht. Wat zij van jongs af aan kruim, – geef dát gerustelijk aan uw honden/ nastreefde was ontplooiing van haar literaire Want kruim, dat’s hondenspijs, gèen spijs talent, dat zij in dienst wilde stellen van een voor mij.’ niet altijd even helder gedefinieerd ideaal. In mijn biografie van Henriette Roland Zo’n vrouw kunnen wij ons onmogelijk voor- Holst heb ik geprobeerd te reconstrueren stellen in de marge van welke culturele of waarom zij haar streven naar zelfontplooiing politieke beweging dan ook. Om aan een van meet af aan op een ‘onvrouwelijke’ ma- bestaan in de marge te ontkomen, trachtte nier heeft vormgegeven. Een sleutelzinnetje Henriette de beperkingen die haar door haar vond ik in het gedicht dat zij op 22-jarige leef- sekse waren opgelegd te negeren. Door in tijd aan de door haar bewonderde schilder Jan mijn onderzoek naar haar leven mijn aan- Toorop stuurde met de regel ‘k ben nu geen dacht te vestigen op de strategieën waarmee vrouw, ik ben nu enkel dichter’. Alleen door zij als meisje en vrouw wist te ontsnappen zich ‘sekseloos’ op te stellen, kon zij in con- aan deze beperkingen, heb ik haar afkeer van feminisme en aparte vrouwenclubs kunnen plaatsen. Haar levenslange oriëntatie op en pagandiste van de SDAP vergaderingen toe verering van mannelijke helden, kunstenaars te spreken. Hoe bijzonder het was dat een en politici waren manieren om haar streven vrouw in die tijd alleen reisde en in het open- naar autonomie vorm te geven; het waren baar optrad, blijkt wel uit de opmerking die haar middelen tot zelfbevrijding. Annie Romein-Verschoor daar in 1949 over En dat werkte, van het begin af aan. Kort maakte. In een poging de invloed en beteke- nadat Henriette zich als ‘broeder’ aan Verwey nis te schetsen van één van Nederlands eer- had gepresenteerd vochten de meest geta- ste vrouwelijke (partij)politici schreef zij: lenteerde dichters van haar tijd, onder wie Herman Gorter, om het mentorschap van ‘Als eerste zou ik willen noemen, dat juist in het Noordwijkse natuurtalent. Willem Kloos een land met een zo rotsvaste burgerlijke tra- 70 plaatste haar gedichten in het toonaangeven- ditie als het onze, men moeilijk de betekenis de tijdschrift De Nieuwe Gids en noemde haar kan onderschatten van het feit dat Henriette nog voordat ze een bundel had gepubliceerd Roland Holst omstreeks 1900, dat wil zeggen – ‘de grootste dichter die op het oogenblik in een tijd, toen een dame zich hier nog in op- nr. 1 ● leeft’. In de kring rond Albert Verwey vond spraak bracht, zowel door op een vergadering ze ook haar echtgenoot, de furore makende te spreken als door met een boodschappen- mand over straat te lopen, dat zij in die tijd de 2007 Amsterdamse beeldend kunstenaar Rik Rol- ● and Holst. moed vond om tegen een milieu in, waaraan Onder invloed van Gorter, die als kind zij zeer gebonden was, zich met andere jonge van zijn generatie al even hard als Henriette intellectuelen in de maatschappelijke strijd zocht naar een ideaal om voor te leven en een aan de zijde van de arbeiders te scharen.’ ‘fundament’ voor zijn dichterschap, bekeerde Henriette zich tot het marxisme en werd, sa- Annie Romein noemde ‘het geval van Hen- men met haar echtgenoot, lid van de Sociaal riette Roland Holst’ een treffend voorbeeld Democratische Arbeiders Partij (SDAP). Ook van de moeilijkheden ‘waarvoor een begaafde in die pas enkele jaren bestaande, door twaalf vrouw in deze wereld, nog altijd een man- mannen opgerichte, politieke partij steeg nenwereld, komt te staan, wanneer ze haar haar ster in ijltempo. Ze schreef gedichten en talenten wil ontplooien en gedoemd is zich artikelen voor de partijkrant, zat samen met naar mannen-normen te richten en zich aan Tijdschrift voor Genderstudies Gorter in de redactie van het wetenschappe- manlijke voorbeelden te scholen.’ Ik betwij- lijk tijdschrift van de SDAP, De Nieuwe Tijd, fel of Henriette Roland Holst die ‘mannen- en kwam in 1902, vier jaar nadat ze zich als normen’ als een probleem heeft ervaren. In lid had aangemeld in het partijbestuur. Nogal dat geval had ze zich – zoals zoveel van haar atypisch is dat haar echtgenoot vooral op de tijdgenotes deden – in de vrouwenkiesrecht- achtergrond actief was: hij oefende invloed beweging kunnen manifesteren. Dat deed zij uit door veel geld aan de partij te schenken doelbewust niet. en in Gooise villa’s te ‘netwerken’ onder rijke Opmerkelijk is Henriettes expliciet vijandi- kunstenaars- en andere vrienden. ge houding ten opzichte van vrouwen die zich Terwijl Rik in die beginperiode van hun niet zoals zij als ‘broeder’ opstelden. Op hen partijlidmaatschap achter de schermen ty- keek zij neer; ik vermoed omdat ze hen min- pische vrouwenfuncties vervulde (zoals het achtte. Haar opmars in de SDAP begon met inzamelen van geld voor uitgesloten stakers) het afwijzen van de in 1898 georganiseerde reisde Henriette stad en land af om als pro- en voor de vrouwenbeweging buitengewoon belangrijke Nationale Tentoonstelling van dé woordvoerster van de SDAP over het Vrouwenarbeid. Voor een publiek waaronder ‘vrouwenvraagstuk’. Evenals partijleider zich feministische kopstukken als Wilhelmina Pieter Jelles Troelstra keerde ze zich te- Drucker, Aletta Jacobs en de oprichtster van gen het vrouwenkiesrecht met het argu- de naaistersvakbond, Roosje Vos, bevonden, ment dat aan het verkrijgen van algemeen noemde ze de organisatrices van deze Ten- kiesrecht voor mannen prioriteit gegeven toonstelling ‘burgerlijke dames’ die geen oog moest worden. Roland Holst – zo komt hadden voor de noden van de arbeidersklasse het mij voor – identificeerde zich totaal en gedreven werden door ijdelheid. niet met vrouwen. De dames van haar ei- Aparte organisaties voor vrouwen be- gen klasse die voor zichzelf opkwamen, be- schouwde ze als een gevaar voor de solida- schouwde ze als egoïstische ijdeltuiten en riteit binnen het proletariaat. Mannen en splijtzwammen, arbeidersvrouwen telden 71 vrouwen moeten samen strijden, betoogde in haar ogen niet mee. In 1902 schreef ze ze. Maar toen haar werd gevraagd wat dan de het pamfletVrouwen luistert eens! waarin ze Opinie specifieke rol van vrouwen zou kunnen zijn alleen in de laatste regel het vrouwenkies- in die strijd, antwoordde ze dat zij ‘moesten recht aanstipte en haar lezeressen als volgt trachten iets uit te zuinigen voor de propa- toesprak over een grote kiesrechtmanifes- ganda, haar man aanvuren tot den strijd en tatie: ‘Toe, wekt dan uw man of broer of bovenal haar kinderen opvoeden in de prole- zoon op om daar naartoe te gaan’. tarische deugd der solidariteit’. Roland Holst werkte vrouwen die bin- Dit optreden haalde de landelijke dag- nen de SDAP feministische issues aan de bladen en vanaf dat moment was Henriette orde wilden stellen actief tegen, wat haar het Henriette Roland Holst 72 nr. 1 ● 2007 ● Illustratie Bjorn Nelissen verwijt van haar partijgenote Marie Rutgers erkenning voor haar talent en persoonlijkheid Hoitsema opleverde dat zij haar eigen sekse in haar contacten met vooraanstaande poli- onverklaarbaar verloochende. Maar zo on- tieke leiders en intellectuelen zoals de Duitse verklaarbaar was die zelfverloochening niet. marxisten Karl Kautsky en Rosa Luxemburg, Henriette Roland Holst behoorde tot de in later Lenin en Trotsky, die haar ruimte gaven die tijd uiterst zeldzame vrouwen die op voet voor publicaties waarmee ze internationale van gelijkheid met mannen omgingen, ook faam verwierf. met haar eigen man in haar niet op financiële Voor het realiseren van haar doelstelling Tijdschrift voor Genderstudies afhankelijkheid gebaseerde kinderloze (en die neerkwam op zo volledig mogelijke zelf- hoogstwaarschijnlijk seksloze) huwelijk. De ontplooiing was de SDAP een vrij ideaal plat- problemen van vrouwen die zich aan onder- form. Ze vond er volop publicatieruimte voor drukking, achterstelling en vernedering wil- zowel haar poëzie als haar theoretische en den ontworstelen erkende ze niet, omdat ze propagandistische artikelen. Toen de partij in die zelf niet als zodanig ervoer. Zij had geen 1909 uit elkaar viel in een reformistische en vrouwenplatforms nodig, zoals de Sociaal De- een revolutionaire stroming, lukte het Hen- mocratische Vrouwenclubs of het tijdschrift riette dan ook niet om aan de zijde van haar De proletarische vrouw om zich politiek te vriend Gorter mee te gaan met de marxisten profileren. die de Sociaal Democratische Partij (SDP) Het verschil tussen de feministische oprichtten, de voorloper van de CPH en latere vrouwen die zich politiek organiseerden en CPN. Ze bleef lid van de SDAP en kreeg als Henriette Roland Holst was dat zij in de aller- dank voor haar loyaliteit een eigen blad, het eerste plaats voor zichzelf opkwam.