PRAWOSŁAWIE HISTORIA NARÓD Miejsce kultury duchowej w serbskiej tradycji i współczesności Dorota Gil Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Publikacja finansowana przez Wydział Filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Instytut Filologii Słowiańskiej UJ RECENZENT prof. dr hab. Maria Dąbrowska-Partyka PROJEKT OKŁADKI Marcin Bruchnalski Na okładce fragment lozy Niemanjiciów z monasteru Dečani (fotografia ze zbiorów autorki) REDAKCJA Lucyna Sadko KOREKTA Dorota Janeczko © Copyright by Dorota Gil & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2005 All rights reserved ISBN 83-233-1951-0 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Karmelicka 27/4, 31-131 Kraków tel. (012) 423-31-87, tel./fax (012) 423-31-60 Dystrybucja: ul. Bydgoska 19 C, 30-056 Kraków tel. (012) 638-77-83, (012) 636-80-00 w. 2022 fax (012) 423-31-60, (012) 636-80-00 w. 2023 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: BPH PBK SA IV/O Kraków, nr 62 1060 0076 0000 3200 0047 8769 SPIS TREŚCI WSTĘP ................................................................................................................... 7 CZĘŚĆ I: U ŹRÓDEŁ TRADYCJI Świętosawski fundament kultury....................................................................... 19 Średniowieczne piśmiennictwo serbskie jako dokument stanu świadomości narodowej..................................................................................................... 43 Państwo/Naród – Cerkiew i specyfika serbskiej religijno-narodowej koncepcji diarchii ......................................................................................................... 65 CZĘŚĆ II: TRADYCJA I ZMIANA Wokół sporu o tradycję rodzimą na przełomie XVIII i XIX wieku: „crkvari” – „nacionalisti” – „Srbende”....................................................................... 89 CZĘŚĆ III: POWRÓT DO TRADYCJI Mediewistyka i literatura staroserbska – przeciwko i w służbie ideologii......... 129 „Serbska dusza epicko-prawosławna”, czyli o symbiozie tradycji ludowej i cerkiewnej.................................................................................................. 147 „Filary duchowości” czasów współczesnych..................................................... 167 Dzieje narodu i państwa według współczesnych historiozofów serbskich........ 187 Serbska Cerkiew Prawosławna po „rewolucji październikowej” 2000 roku ..... 207 Współczesny leksykon duchowego i kulturowego dziedzictwa narodowego. Reinterpretacja kanonu tradycji kulturowej................................................. 235 ZAKOŃCZENIE ................................................................................................... 253 ANEKS ................................................................................................................... 259 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................. 269 RESUMÉ ................................................................................................................ 289 SUMMARY............................................................................................................ 293 INDEKS NAZWISK.............................................................................................. 297 WSTĘP Ze spostrzeżeniem rosyjskiego historyka i filozofa kultury G.P. Fiedotowa, iż kulturę danego narodu w ostatecznym rozrachunku określa jego religia1, można zgodzić się lub nie. Jednak kultura Serbów, w której prawosławie uznać można za swoisty twórczy kod sensów ich rodzimej tradycji kulturowej, zdaje się tezę tę w znacznej mierze potwierdzać. Zaznaczmy przy tym już na wstępie – chodzi o prawosławie mające szczególne, „serbskie” oblicze – ukształtowane myślą, czynem i mocą autorytetu jednej z najważniejszych postaci w dziejach kultury serbskiej – św. Savy (z tego też powodu nazywane często „świętosa- wiem” [svetosavlje]) i zapisujące się w świadomości zbiorowej jako synonim narodowości (przynależności etnicznej), czy też jeden z podstawowych wy- znaczników tożsamości narodowej. O szeroko rozumianej kulturze z niego wy- rastającej i z nim związanej – kulturze duchowej najliczniejszego narodu połu- dniowosłowiańskiego – traktuje też niniejsze opracowanie, niepretendujące bynajmniej do miana kompleksowej monografii. Celowość dość szeroko zakro- jonych (a przecież, z oczywistych względów, ograniczonych tematycznie i materiałowo) badań podjętych przez jego autorkę można by upatrywać m.in. w dotkliwym wręcz braku całościowych opracowań kulturoznawczych2, zwłasz- 1 G. Fiedotow, Święci Rusi (X–XVII w.), tłum. ks. H. Paprocki, Bydgoszcz 2002, s. 7. 2 W istocie trudno wskazać konkretne, całościowe opracowanie kulturoznawcze. Do miana monografii bardziej kompleksowych w pewnym stopniu zaliczyć można pracę zbiorową pod red. Pavle Ivicia Istorija srpske kulture wydaną w Nowym Sadzie w 1994 r. Wybranymi już zagadnie- niami związanymi z problematyką kultury Serbów zajmowali się m.in.: J. Cvijić, (głównie) Bal- kansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje. Osnowi antropologije, Beograd 1931 (wyd. fototyp. 2000); P. Vlahović, Kultura ludowa w Serbii, tłum. J. Moroń, Z. Oczkowska, Kraków 1991; V. Matić, Psihoanaliza mitske prošlosti, t. 1–3, Beograd 1976–1983; M. Popović, Vidovdan i časni krst, Beograd 1976; R. Konstantinović, Filosofija palanke, Beograd 1981; V. Ilić, Mitologija i kultura, Beograd 1988; idem, Mit i stvaranje, Beograd 1990; idem, Religija i kultura, Niš 1995; V. Čajkanović, Sabrana dela iz srpske religije i mitologije, I–V, Beograd 1994. Wśród nowszych opracowań warto wyszczególnić: wybrane studia z tomu: Srpska strana rata. Trauma i katarza u istorijskom pamćenju, pod red. N. Popova, Beograd 1996; liczne książki I. Čolovicia, w tym m.in. Bordel ratnika, Beograd 1993 oraz przetłumaczona na język polski Polityka symboli, tłum. M. Petryńska, Kraków 2001; Kulturna baština Srbije, oprac. J. Janićijević, Beograd 1998; J. Deretić, Kulturna istorija Srba (predavanja), Kragujevac 2001; O. Milosavljević, U tradiciji nacionalizma ili stereotipi srpskih intelektualaca XX veka o „nama” i „drugima”, Ogledi br. 1, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2002; M. Jovanović, Jezik i društvena istorija, Beograd 2002. W wypadku opracowań polskich badaczy szersze ujęcie kulturoznawcze uwzględ- niają prace A. Naumowa (przede wszystkim kultura staroserbska i serbskie prawosławie); J. Ra- packiej, M. Dąbrowskiej-Partyki; L. Miodyńskiego, B. Zielińskiego oraz J. Kornhausera. 8 cza zaś kompleksowych studiów na temat kultury duchowej, uwzględniających znaczenie i funkcję prawosławia we współczesnej kulturze Serbów. Do próby ponownego odczytania „wzorów”, czy też „form”3 omawianej kultury obligują także podjęte przez intelektualistów serbskich na początku lat dziewięćdziesią- tych ubiegłego wieku i wciąż konsekwentnie realizowane zabiegi aktualizacji i reinterpretacji ich narodowej tradycji kulturowej. Zważywszy na raczej skrom- ną, najczęściej ograniczającą się do stereotypów wiedzę, tzw. przeciętnego czy- telnika polskiego, pożądane wydaje się tu przypomnienie wyrazistych „domi- nant” tej tradycji (wśród innych, w tym również bałkańskich kultur serbska uchodzi za formę stosunkowo czystą i archaiczną). Jednak zadaniem jeszcze ważniejszym stanie się rozpoznanie tożsamości i funkcji wybranych „kulturo- wych prototypów tradycji”4, które stanowić tu będzie dla autorki swoisty para- dygmat odniesień interpretacyjnych. Rozległość materiału badawczego i mnogość rodzących się w trakcie jego eksploracji problemów powoduje, iż z opisywanego przez Ruth Benedict ogromnego „wachlarza konfiguracji celów i motywacji ludzkich składających się na kulturę”5 dokonać musimy trudnego wyboru, kierując naszą uwagę raczej tylko ku „wyspom względnie trwałych form”, „wyspom stabilności”, które – zdaniem Barbary Skargi – owe skomplikowane konfiguracje pozwalają właści- wie oświetlić i zrozumieć6. Za jedną z tych ostatnich uznaliśmy tu zatem naj- ważniejszy bodaj – obok ludowego – nurt serbskiej tradycji kulturowej, jakim jest tradycja związana z prawosławiem i Cerkwią. Posługiwanie się terminem „kultura duchowa” nie oznacza przy tym, iż akceptujemy podtrzymywany przez nielicznych już badaczy wyrazisty podział na „kulturę duchową” (zwaną przez niektórych semiotyczną – kulturą znaczeń i wartości) i „materialną” (określaną też mianem cywilizacji)7. Wszelka kultura jest duchowa z samej swojej genezy, a zarazem – nie ma i, jak się wydaje, być nie może kultury, która byłaby jedynie „duchową” (wszak w rzeczywistości społecznej nie mamy nigdy do czynienia 3 R. Benedict, Wzory kultury, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa 1966, s. 114–115. 4 Terminem tym – w odniesieniu do kultury macedońskiej – posłużył się w swym studium Lech Miodyński. Por. Powroty znaczeń. Aktualizacje tradycji kulturowych w literaturze macedońskiej po 1945 roku, Katowice 1999, s. 7. 5 R. Benedict, op.cit., s. 326. 6 B. Skarga, Granice historyczności, Warszawa 1989, s. 14, 211. 7 Pomijamy tu istotną i rozległą, lecz w wielu opracowaniach szczegółowo omówioną proble- matykę dotyczącą obszarów znaczeniowych pojęć kultura i cywilizacja oraz zasięgu geograficzne- go ich stosowania. O różnych sposobach ich pojmowania i definiowania (np. w obrębie historiogra- fii, antropologii kultury czy też historii stosującej metody socjologiczne) – także na gruncie współ- czesnej francuskiej i angielskiej szkoły historycznej, które posługują się terminem „cywilizacja” zarówno dla określenia duchowych, jak i materialnych właściwości i osiągnięć społeczeństw. Zob. np. N. Elias, Przemiany