BIULETYN SZADKOWSKI Tom 11 2011 Beata Woziwoda * ZRÓ ŻNICOWANIE FLORY RO ŚLIN NACZYNIOWYCH W UROCZYSKU RZEPISZEW Lasy Polski środkowej, w tym lasy gminy Szadek, s ą od 2006 r. obiektem bada ń nad ró żnorodno ści ą ekosystemów izolowanych w krajobrazie rolniczym 1. Jednym z kompleksów obj ętych inwentaryzacj ą botaniczn ą jest uroczysko Rzepiszew, poło żone we wschodniej cz ęś ci gminy Szadek, w s ąsiedztwie wsi: Kolonia Antonin, Rzepiszew i Górna Wola, Dobruchów oraz Magnusy (ryc. 1). Obejmuje ono 76,81 ha powierzchni lasu gospodarczego, stanowi ącego wła- sno ść Skarbu Pa ństwa i administrowanego przez Nadle śnictwo Podd ębice, podlegaj ące Rejonowej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Łodzi. Działania z zakresu gospodarki le śnej s ą tu realizowane przez le śnictwo Wilamów. Najbli ższy przestrzennie, zwarty kompleks le śny zlokalizowany jest na połu- dniowym wschodzie, w Wilamowie, w odległo ści ok. 2 km w linii prostej. Uroczysko Rzepiszew otoczone jest przez pola uprawne i u żytki zielone. Północn ą, zachodni ą i południowo-zachodni ą granic ę kompleksu wyznaczaj ą rowy melioracyjne, odprowadzaj ące nadmiar wód opadowych na zachód. Do wschodniego skraju lasu przylegaj ą niewielkie powierzchniowo zalesienia nale żą ce do prywatnych wła ścicieli i ł ąki zlokalizowane wzdłu ż rzeki Pisi. * Beata Woziwoda, dr, jest adiunktem w Katedrze Geobotaniki i Ekologii Ro ślin Uniwersytetu Łódzkiego. 1 B. Woziwoda, Ró żnorodno ść florystyczna ró żnowiekowych lasów, izolowanych w krajobra- zie rolniczym Polski Środkowej, a problem zachowania i ochrony rodzimych gatunków le śnych , [w:] Aktywne metody ochrony przyrody w zrównowa żonym le śnictwie , red. D. Anderwald, „Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Le śnej” 2006, R. 8, z. 1 (11), s. 103–109; ta ż, Inwentaryzacja flory ro ślin naczyniowych w lasach Nadle śnictwa Podd ębice (RDLP Łód ź), [w:] Sposoby rozpoznawania, oceny i monitoringu warto ści przyrodniczych polskich lasów , red. D. Anderwald, ,,Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Le śnej” 2006, R. 8, z. 4 (14), s. 115–125. 76 Beata Woziwoda Obszar uroczyska przecinaj ą linie oddziałowe 2, rzadko ucz ęszczane drogi le śne oraz droga gruntowa, ł ącz ąca wsie Górna Wola i Magnusy. Najwy ższy punkt zlokalizowany jest w południowej cz ęś ci lasu (w oddziale 160) na wysoko ści 160 m n.p.m. Teren obni ża si ę łagodnie w kierunku północno-zachodnim, osi ągając 157 m n.p.m. na zachodnim skraju kompleksu, oraz w kierunku północno-wschodnim, a ż do wysoko ści 152,5 m n.p.m. Grunty wsi Magnusy gmina Szadek Grunty wsi Antoniew gmina Szadek Grunty wsi Dobruchów gmina Wodzierady 158 160 161 159 LAS WILGOTNY LAS MIESZANY ŚWIE ŻY LAS ŚWIE ŻY BÓR MIESZANY ŚWIE ŻY Grunty wsi Rzepiszew Grunty wsi Górna Wola gmina Szadek OLS gmina Szadek 0 250 500 m. Ryc. 1. Zró żnicowanie siedlisk le śnych na obszarze uroczyska Rzepiszew Źródło: oprac. własne na podstawie: Nadle śnictwo Podd ębice. Obr ęb Bogda ńce. Le śnictwo Wilamów. Skrócony opis typów siedlisk i wariantów siedlisk. Mapy glebowo-siedliskowe w skali 1: 10 000 , Biuro Urz ądzania Lasu i Geodezji Le śnej, Oddział w Warszawie Uroczysko Rzepiszew nale ży do nielicznych zachowanych w krajobrazie rolniczym kompleksów le śnych, zajmuj ących żyzne siedliska. W przeszło ści lasy takie karczowano, a pozyskane po wylesieniu grunty zajmowano pod upraw ę3. Na analizowanym terenie wyst ępuj ą żyzne, umiarkowanie uwilgotnio- 2 Linie oddziałowe – linie podziału powierzchniowego gruntu le śnego, wyznaczaj ące granice wydziele ń tzw. oddziałów le śnych (oznaczanych liczbami arabskimi); oddziały dzielone s ą na mniejsze jednostki, tzw. pododdziały (oznaczane małymi literami alfabetu). W poszczególnych wydzieleniach realizowane s ą działania z zakresu hodowli lasu zgodne z planem urz ądzenia lasu. Zob. S. Szyma ński, Ekologiczne podstawy hodowli lasu. Poradnik le śniczego , Warszawa 2001. 3 Zob. A. Pietrzak, Zmiany zalesienia terytorium województwa łódzkiego od okresu porozbio- rowego do czasów obecnych , „Region Łódzki. Studia i Materiały” 1973, t. 3, s. 41–60. Zró żnicowanie flory ro ślin naczyniowych w uroczysku Rzepiszew 77 ne gleby brunatno-rdzawe, brunatne wła ściwe i płowe zbrunatniałe wykształco- ne z glin zwałowych 4. Gleby te tworz ą siedlisko wła ściwe dla lasu świe żego (L św) 5. Dwa rozległe płaty odpowiednie dla lasu świe żego przedzielone s ą siedliskiem lasu mieszanego świe żego (LM św) 6 (ryc. 1), zwi ązanego z glebami brunatno-rdzawymi wykształconymi na sandrowych piaskach wodnolodowco- wych pod ścielonych glin ą zwałow ą. W naturalnych warunkach wykształcaj ą si ę tu wielogatunkowe i wielowarstwowe lasy d ębowo-grabowo-lipowe, czyli gr ądy. S ą to żyzne gr ądy typowe lub średnio żyzne gr ądy wysokie. Obni żenia terenu, zlokalizowane głównie w cz ęś ci północno-zachodniej, z glebami opa- dowo-glejowymi wła ściwymi s ą siedliskiem lasu wilgotnego (Lw) 7, zajmowa- nego przez gr ądy niskie. Najni żej poło żony, zabagniony fragment uroczyska z glebami mułowymi wła ściwymi zajmuje las olszowy. W cz ęś ci wschodniej wyró żnia si ę mały płat siedliska boru mieszanego świe żego (BM św) 8 z ubo ż- szymi, bardziej zakwaszonymi glebami rdzawymi wła ściwymi, wykształconymi na piaskach eolicznych. 4 Informacje o warunkach glebowych i zró żnicowaniu siedlisk w uroczysku Rzepiszew uzy- skano dzi ęki uprzejmo ści Pracowników Nadle śnictwa Podd ębice i Le śnictwa Wilamów, którzy udost ępnili do wgl ądu niezb ędne materiały kartograficzne i opisy. Zob. Nadle śnictwo Podd ębice… 5 Las świe ży – L św – w klasyfikacji le śnej ( Zasady hodowli lasu , Bedo ń 2003; S. Szyma ński, Ekologiczne podstawy …) las z drzewostanem wielowarstwowym, wielogatunkowym, silnie zwartym, rosn ący na siedliskach żyznych i bardzo żyznych, świe żych. W warstwie wy ższej dominuje d ąb szypułkowy, buk zwyczajny, świerk pospolity i niekiedy jodła pospolita. Warstwa krzewów jest zró żnicowana gatunkowo. W rozwoju runa zielnego zaznacza si ę sezonowa wymiana gatunków z wyra źnym aspektem wiosennym, tworzonym przez ro śliny zakwitaj ące przed rozwojem li ści na drzewach. Obecnie w lasach zagospodarowanych na wi ększo ści siedlisk Lśw gatunkiem współpanuj ącym jest sosna pospolita (pomimo że nie jest to siedlisko odpowiednie dla hodowli sosny). 6 Las mieszany świe ży – LM św – w klasyfikacji le śnej las z drzewostanem mieszanym, dwu- pi ętrowym, zło żonym z sosny, d ębu bezszypułkowego i szypułkowego, brzozy brodawkowatej, lipy drobnolistnej, osiki oraz buka, świerka i jodły (w granicach zasi ęgu tych drzew), rosn ący na siedliskach średnio żyznych, świe żych. W warunkach naturalnych dominuj ą gatunki li ściaste, buduj ące warstw ę ni ższ ą. Warstwa krzewów jest dobrze rozwini ęta. Runo tworz ą gatunki o do ść szerokiej skali tolerancji warunków siedliskowych, rosn ące zarówno w borach, jak i w lasach li ściastych. Lasy mieszane świe że cz ęsto wyst ępuj ą w formie zniekształconej, co jest efektem gospodarowania na tych siedliskach zr ębami zupełnymi i wprowadzania zbyt du żej ilo ści gatunków iglastych. 7 Las wilgotny – Lw – typ siedliskowy lasu żyzny i bardzo żyzny, wilgotny. Dwuwarstwowy drzewostan buduj ą: d ąb szypułkowy i jesion wyniosły (w warstwie wy ższej) oraz grab zwyczajny (w warstwie ni ższej). W domieszce wyst ępuje świerk. Podszyt dobrze rozwini ęty. Runo zró żnico- wane gatunkowo, zdominowane przez gatunki siedlisk żyznych, cz ęsto azotolubne. 8 Bór mieszany świe ży – BM św – wyst ępuje na glebach do ść ubogich, świe żych. Głównym gatunkiem lasotwórczym jest sosna zwyczajna, w domieszce wyst ępuj ą drzewa li ściaste: d ąb szypułkowy, buk, brzoza brodawkowata, tworz ące z reguły warstw ę ni ższ ą drzewostanu. Warstwa krzewów jest bujnie rozwini ęta. W runie BM św dominuj ą gatunki kwasolubne, o niewielkich wymaganiach troficznych. 78 Beata Woziwoda FLORA 9 Zró żnicowanie warunków naturalnych w obr ębie kompleksu, działania go- spodarcze zwi ązane z hodowl ą lasu, a tak że wnikanie gatunków z pobliskich pól uprawnych i ł ąk sprzyjaj ą wyst ępowaniu bogatej i zró żnicowanej gatunkowo flory. Na obszarze uroczyska Rzepiszew odnotowano ogółem 260 gatunków ro ślin naczyniowych 10 . Drzewa, krzewy i krzewinki 11 Dendroflora 12 uroczyska Rzepiszew obejmuje 41 gatunków drzew, krzewów i krzewinek: − sosnowate Pinaceae : jodła pospolita Abies alba L., świerk pospolity Picea abies (L.) H. Karst., sosna zwyczajna Pinus sylvestris L.; − cyprysowate Cupressaceae : jałowiec pospolity Juniperus communis L.; − wierzbowate Salicaeae : wierzba iwa Salix caprea L., wierzba szara S. cine- rea L., topola osika Populus tremula L.; − brzozowate Betulaceae : brzoza brodawkowata Betula pendula Roth., olsza czarna Alnus glutinosa L. Gaertn.; − leszczynowate Corylaceae : grab zwyczajny Carpinus betulus L., leszczyna pospolita (orzech laskowy) Corylus avellana L.; − bukowate Fagaceae : buk zwyczajny Fagus sylvatica L., d ąb bezszypułko- wy Quercus petraea (Matt.) Liebl., d ąb szypułkowy Q. robur L., d ąb czerwony Q. rubra L.; − wi ązowate Ulmaceae : wi ąz szypułkowy Ulmus laevis Pall.; − agrestowate Grossulariaceae : porzeczka agrest Ribes uva-crispa L., po- rzeczka czarna R. nigrum L., porzeczka zwyczajna R. rubrum L., porzeczka czerwona (dzika) R. spicatum E. Robson; − ró żowate Rosaceae : malina wła ściwa Rubus idaeus L., grusza pospolita Pyrus communis L., jarz ąb pospolity (jarz ębina) Sorbus aucuparia L. emend. 9 Flora – ogół gatunków ro ślin wyst ępuj ących na danym obszarze, w tym przypadku w grani- cach uroczyska Rzepiszew. 10 Inwentaryzacj ę terenow ą flory naczyniowej Rzepiszewa przeprowadzono w roku 2006, dane florystyczne uzupełniono