Podjęta przez zespół autorski tematyka była dotąd obecna głównie w studiach i arty- kułach, których autorzy przyjmowali perspektywę ustrojową współczesnej demokracji. W takim podejściu opozycja traktowana jest jako niezbywalna instytucja demokracji, podmiot politycznej reprezentacji mniejszości w jej rywalizacji na różnych arenach politycznych z większością rządzącą. Przeważnie są to w Polsce analizy historyczne, prawnicze i socjologiczne. Tym bardziej należy uwypuklić politologiczne walory pracy oraz ambitny zamysł jej autorów w postaci łączenia teoretycznych ustaleń naukowych, dotyczących statusu i roli opozycji parlamentarnej, z empirycznym zbadaniem jej pod- stawowych funkcji, to znaczy funkcji ustawodawczej, kontrolnej i kreacyjnej. Tadeusz Godlewski Przedmiotem badań jest wieloaspektowa analiza aktywności opozycji parlamentarnej w Sejmie RP w latach 1997–2010. Badania dotyczą tradycyjnie rozumianych funkcji opozycji, przede wszystkim funkcji ustawodawczej i kontrolnej, w mniejszym stopniu kreacyjnej. Autorzy charakteryzują trzy wymiary opozycji – genetyczny, struktural- ny i funkcjonalny. Realizowany jest też cel ekstrapolacyjny, dotyczący odpowiedzi na możliwe modele zachowań opozycji w polskim parlamencie. Walorem opracowania jest zastosowanie analizy zarówno ilościowej, jak i jakościowej. Zwłaszcza ten ostatni rodzaj analizy jest ważny, gdyż pozwala dokonać wszechstronnej oceny zachowań opo- zycji na różnych etapach procesów ustawodawczych. Pozwala on także ukazać różnice poglądów i formy konfliktu pomiędzy rządzącymi a opozycją. Arkadiusz Żukowski Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Prace Monograficzne nr 609 ISSN 0239-6025 ISBN 978-83-7271-714-6 Recenzenci prof. dr hab. Tadeusz Godlewski prof. dr hab. Arkadiusz Żukowski © Copyright by Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2012 Opracowanie finansowane z grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego N N 116 127334 redaktor Jolanta Grzegorzek projekt okładki Jadwiga Burek ISSN 0239–6025 ISBN 978–83–7271–714–6 Wydawnictwo Naukowe UP Redakcja/Dział Promocji 30–084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./fax 12 662–63–83, tel. 12 662–67–56 e-mail: [email protected] Zapraszamy na stronę internetową: http://www.wydawnictwoup.pl druk i oprawa Zespół Poligraficzny UP, zam. 10/12 Spis treści Wstęp ......................................................................................................... 7 Rozdział I Opozycja parlamentarna jako przedmiot badań (KRZySZtOf ŁABęDź) ....................................................................................... 9 1. Pojęcie opozycji politycznej i parlamentarnej ..................................................10 2. Typologie opozycji .......................................................................................12 3. funkcje opozycji parlamentarnej ...................................................................15 4. formy instytucjonalizacji opozycji parlamentarnej w Polsce ..............................18 5. Problematyka badawcza i założenia metodologiczne ........................................23 Rozdział II Opozycja parlamentarna w III kadencji Sejmu (1997–2001) (KAtARZyNA SOBOleWSKA-MyślIK, DOMINIKA KASPROWIcZ) ...........................27 1. Kontekst polityczny ukształtowania się rządu i opozycji ...................................28 2. Udział opozycji w strukturach i działaniu Sejmu (aspekty ilościowe) ..................35 3. Udział opozycji w procesach ustawodawczych ................................................46 4. Udział opozycji w wypełnianiu funkcji kontrolnej ...........................................69 5. Udział opozycji w realizacji funkcji kreacyjnej ................................................75 6. Wnioski .....................................................................................................79 Rozdział III Struktura i funkcjonowanie opozycji w IV kadencji Sejmu (2001–2005) (MAReK SIMlAt) ............................................................................................82 1. Kontekst polityczny powstania rządów i ukształtowania się opozycji ................82 2. Udział opozycji w organach Sejmu ...............................................................94 3. Uczestnictwo opozycji w procesach ustawo- i uchwałodawczych (aspekty ilościowe) ...................................................................................102 4. Sposoby działania opozycji w procesie tworzenia prawa ................................108 5. Udział opozycji w realizacji funkcji kontrolnej ..............................................121 6. Wnioski ...................................................................................................129 Rozdział IV Wielokierunkowa opozycja parlamentarna w okresie rządów Kazimierza Marcinkiewicza i Jarosława Kaczyńskiego (2005–2007) (GRZeGORZ fORyś) ..................................................................................... 130 1. Kontekst polityczny ukształtowania się i działania rządu i opozycji ................ 130 2. Udział opozycji w organach Sejmu ............................................................. 135 6 3. Uczestnictwo opozycji w procesach ustawodawczych i uchwałodawczych (aspekty ilościowe) ....................................................... 140 4. Analiza sposobów działania opozycji w wybranych procesach ustawodawczych ...................................................................................... 148 5. Wnioski .................................................................................................. 162 Rozdział V Funkcjonowanie opozycji w VI kadencji Sejmu (2007–2010) (KRZySZtOf ŁABęDź) .................................................................................. 164 1. Kontekst polityczny ukształtowania się i działania rządu i opozycji ................................................................................................ 164 2. Udział opozycji w organach Sejmu ............................................................. 170 3. Uczestnictwo opozycji w procesach ustawodawczych i uchwałodawczych (aspekty ilościowe) ....................................................... 178 4. Analiza sposobu działania opozycji w wybranych procesach ustawodawczych ....................................................................... 187 5. Udział opozycji w realizacji funkcji kontrolnej ............................................. 201 Zakończenie ................................................................................................ 207 Bibliografia.................................................................................................. 213 Wykaz skrótów ........................................................................................... 218 Spis tabel .................................................................................................... 220 Wstęp Motywacją do podjęcia badań nad opozycją parlamentarną w Polsce było prze- konanie, że opozycja, jej miejsce i znaczenie w systemie parlamentarnym czy sto- sunek do niej ugrupowań rządzących są jednym z istotnych mierników demokracji. Ponadto, ponaddwudziestoletni okres, jaki mija od początku kształtowania się opo- zycji parlamentarnej, uprawnia do postawienia wielu pytań dotyczących ukształ- towania się określonych, formalnoprawnych i zwyczajowych reguł związanych z funkcjonowaniem opozycji parlamentarnej oraz jej rzeczywistego znaczenia przy podejmowaniu decyzji parlamentarnych. Interesujące wydaje się również pytanie o to, jak dalece sposób działania opozycji parlamentarnej zależy od opcji politycz- nych wchodzących w jej skład ugrupowań, a zatem o podobieństwa i różnice po- między poszczególnymi kadencjami parlamentu. Wymienione problemy znajdą rozwinięcie w pierwszym rozdziale opracowania, będącego podsumowaniem badań prowadzonych w latach 2008–2010, obejmu- jących funkcjonowanie opozycji parlamentarnej w czterech ostatnich kadencjach parlamentu (a więc w latach 1997–2010), co będzie przedmiotem zainteresowań w kolejnych rozdziałach. Problematyka w nich poruszana obejmuje zarówno ilo- ściowe analizy różnych aspektów uczestnictwa opozycji w realizacji podstawowych funkcji parlamentu, jak i mające jednostkowy charakter analizy wybranych pro- cesów ustawodawczych i uchwałodawczych (pewne wyobrażenie o zakresie tych analiz może dać stwierdzenie, że np. w VI kadencji parlamentu, do końca 2010 roku uchwalono 718 ustaw i podjęto 231 uchwał, nie mówiąc o liczbie odrzu- conych projektów). Zasadniczym założeniem było przy tym dążenie do wykrycia, czy ukształtowały się jakieś względnie trwałe wzory funkcjonowania opozycji par- lamentarnej w Polsce, przede wszystkim w rozumieniu zbliżonym do tego, jakie nadała temu pojęciu Ruth Benedict we Wzorach kultury, a jeśli okazałoby się, że takich wzorów nie ma, próba określenia różnych sposobów (modeli) zachowania opozycji w parlamencie. Powyższe stwierdzenia prowadzą do wniosku, że zasadniczym podejściem ba- dawczym do omawianej problematyki opozycji parlamentarnej w Polsce będzie zastosowanie porównania różnych wymiarów funkcjonowania opozycji w różnych kadencjach i układach politycznych. Okazało się jednak, że z wielu powodów, m.in. ze względu na sposób przetworzenia i dostępność wielu źródeł o charakterze pier- wotnym oraz zakres ich opracowania, zachowanie pełnej porównywalności było 8 utrudnione. Należy też dodać, że zagadnienia związane z funkcjonowaniem opozycji były rozpatrywane w konkretnym kontekście historycznym, którego krótkie przed- stawienie w odniesieniu do każdej kadencji powinno być również częścią postępo- wania badawczego.