Filologiya məsələləri, №4, 2017 ÔÈËÎËÎÜÈÉÀ ÌßÑßËßËßÐÈ № 4 Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында Али Аттестасийа Комиссийасы тяряфиндян рясми гейдийй- ата алынмышдыр (Filologiya elmləri bюлмяси, №13). Азярбайъан Республикасы Ядлиййя Назирлийи Мятбу няшрлярин рейестриня дахил едилмишдир. Рейестр №3222. «Елм вя тящсил» Бакы – 2017 1 Filologiya məsələləri, №4, 2017 Ъурналын тясисчиляри: Азярбайжан Милли Елмляр Академийасы Ялйазмалар Институту вя «Елм вя тящсил» няшриййаты РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Иса Щябиббяйли, академик Васим Мяммядялийев, академик Теймур Кяримли, АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.ü.е.д., проф. Низами Ъяфяров, АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.ü.е.д., проф. Мющсцн Наьысойлу, АМЕА-нын мцхbир цзвц, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Гулийев, ф.ü.е.д., проф. Вилайят Ялийев, ф.ü.е.д., проф. Fəxrəddin Veysəlli, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Казымов, ф.ü.е.д., проф. Рцфят Рцстямов, ф.ü.е.д., проф. Надир Мяммядли, ф.ü.е.д., проф. İsmayıl Məmmədli, ф.ü.е.д., проф. Мясуд Мащмудов, ф.ü.е.д., проф. Buludxan Xəlilov, ф.ü.е.д., prof. Əzizxan Tanrıverdiyev, ф.ü.е.д., проф. Мцбариз Йусифов, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Пашайев, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Ряъябли, ф.ü.е.д., проф. Nizami Xudiyev, ф.ü.е.д., проф. Ъялил Наьыйев, ф.ü.е.д., prof. Камиля Вялийева, ф.ü.е.д., prof. Азадя Мусайева, ф.ü.e.d. Paşa Kərimov, фil.ü.f.d., dos. Нязакят Мяммядли Бурахылыша мясул: академик Теймур Кяримли Ряйчи: filologiya elmləri doktoru, professor Надир Мяммядли Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2017, № 4 ISSN 2224-9257 © ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2017 2 Filologiya məsələləri, №4, 2017 DİLÇİLİK Prof. MƏSUD MƏMMƏDOV Lənkəran Universiteti FONETİK PROSESLƏR Açar sözlər: fonetika, proses, assimilyasiya, dissimilyasiya, akkomodasiya, diеreza, epenteza, eliziya,qaplologiya, kiperteza Ключевые слова: фонетика, процесс, ассимиляция, диссимиляция, аккомодация, диереза, эпентеза, элизия, гаплология, кипертеза. Key words: phonetics, process, assimilation, dissimilation, accommodation, dieresis, epenthesis, elision, haplology, kyperthesis. Ümumiyyətlə, danışıq dilində səs birləşmələri, insanın bioloji təbiətin- dən asılı olaraq, müxtəlif aspektlərdə və ya mövqedə olur. Dilçi alimər bu cür mövqeli dəyişmələrə fonetik hadisələr deyirlər. Dilin yaranma təbiətinə görə səslər insanın orqanında tələffüz zamanı maneəsiz və maneəli olur. Adil Babayev dili ilə desək, “nitq axını zamanı danışıq üzvləri sürətlə, tez-tez müxtəlif hərəkətlər edir. Hər bir səsin öz tələffüz məxrəci olduğu üçün da- nışıq üzvləri tez-tez müxtəlif cür qurulub-sökülür”(1.226). Doğrudur, səslər müxtəlif çalarlıqda səslənir, amma tələffüz orqanlarında, xüsusən qırtlaq, ağız və burun boşluğunda “qurulub-sökülür” yolu ilə yox, açılıb-qapılma yolu ilə yaranır. Bu fizioloji prosesdir, sürətlə həyata keçirilir və insanın təfəkkürü ilə sıx əlaqədardır. Dil də insan kimi canlıdır. İnsan həyatı dəyişdikcə dildə dəyişiliklər yaranır. Xüsusən, fizioloji cəhətdən bizdən asılı olmadan, müxtəlif simp- tomlar üzə çıxır. Əgər biz ilk insan tələffüz aspektlərini XXI əsrin tələffüz norması ilə müqayisə edə bilsəydik, bunu aydın sezə bilərdik. Əsrlər boyu insanın antropologiyası ətraf mühitin təsirindən dəyişib və onun fizioloji xüsusiyyətləri də söz informasiyaların çoxalması hesabına mürəkkəbləşərək yeni dəyişimlərə səbəb olmuşdur. İnsan yaşadıqca yeni-yeni kəşflər edir. O, özünün yaşam tərzini yaxşılaşdırmaq üçün yeni əşyalar icad edir və onlara ad verir. Bu da sözdür. Söz sənəti də insana bağlıdır. O da onu daimi yaradır, yaratdıqca yeni-yeni tələffüz prosesləri meydana çıxır. Səsdən sözə doğru inkişaf edən insan və onun tələffüzü də dəyişib inkişaf etmişdir. Bu inkişaf prosesində səs axını da ilkin məcarəsini çox vaxt itirir- rəvanlıqdan maneəyə doğru inkişaf edir. Səslərin rəvan, zəncirvari bir-birilərini tamamlaması tarixən olmuş, deyərdim ki, ilk insan tələffüzündə tam aydınlıqla sait-samit 3 Filologiya məsələləri, №4, 2017 və samit-sait , sonralar genişlənərək, samit-sait-samit və ya sait+samit+sait formalarında olmuşdur. Burada bir vacib məsələni də unutmaq olmaz. O da ki bundan ibarətdir ki: əgər samitdən sonra qalın səs gəlirsə və ya incə səs gəlirsə, bu cür sözlər rəvan sözlər olur. Bizim fikrimizcə belə rəvanlıq, elə uyuşmadır, yəni heç bir maneəsi olmayan tam uyuşmadır və tarixən ik insan tələffüzünün məhsuludur- desək, yanılmarıq. Bu fonetik birləşmələr, demək olar ki, bütün bəşər dillərinə aiddir. Bilməliyik ki, “fonem” ifadəsini dilçiliyə ilk olaraq, Boduen de Kurte- ne gətirmişdir. O, bu termini Fransız müəndisi Avvedən götürmüşdür. Mühəndis mexanikada kiçik hissəcikləri “fonem” adlandırmışdır. Boduen de Kurtene fonem-danışıq səsinin bir kiçik hissəsi olduğunu yazmışdır. Sonrakı alimlər fonem haqqında müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Bunlardan P.S.Kuz- netsov, V.N.Sidorov və onların ardıcılları T.V.Bulikina, K.V.Qorşkov, N.A.Yeskova, V.V.İvanov, İ.S.İlinskaya, K.A.Klimov, L.V.Şerba və onun yetirmələri L.R.Zinder , M.İ.Matuseviç və s. Azərbaycan alimləri də fonetik hadisələr haqqında öz tövsiyələrini vermişlər. İlk dəfə bu haqda B.Ço- banzadə XX əsrin əvvəllərində (1924-cü ildə) Azərbaycanda “Əlifba” komissiysının sədri olduğu vaxtdakı “Türkcənin səs uyuşması qanunu” adı altında fonetik proseslər haqqında qiymətli fikir söyləmişdir. Sonralar Ə.Dəmirçizadə bu məsələyə toxunmuş və doğru olaraq, “fonem”in təkcə fo- netik əlamətini yox, onun qrammatik əlamətlərindən bəhs edərək 7 xü- susiyyəti bəyan edir: 1. Fonem dilin müstəqil bir həlqəsidir; 2. Fonem söz- dən ayrı deyil, ancaq söz daxilində ola bilən mənalı dil vahididir; 3. Fonem dilin məna yarada bilən ən kiçik vahididir; 4. Fonemlər sistemi hər bir dilin məxsusi əlamətlərinə görə müəyyənləşir; 5. Bir fonem bir səsdən, iki səsdən, hətta üç səsdən ibarət ola bilər (burada səslə-hərf arasında fərqləri müəllif nəzərə almayıb-prof.M.Məmmədov), yəni monoftonq, diftonq, triftonq nəzərdə tutulur. Bu barədə sonrakı səhifələrimizdə geniş izah verilir; 6. Sözdən, ifadədən və daha bir sıra başqa şəraitdən asılı olaraq, bir fonem, di- gər bir fonem çalarlığında işləndikdə yəni bir fonem formalaşması mümkün- dür; 7. Fonemlər silsiləsi qarşılıqlı cütlükdən ibarətdir( 2.35). adil Babayev qeyd edir ki, “danışıq səsi ilə fonemi eyniləşdirmək olmaz”(1.222). Məncə, ətraf mühitdə eşidilən səs ilə fonemi eyniləşdirmək olmaz. Insanın danışıq səsinə Boduen de Kurtene (İvan Aleksandroviç-ruslar onu belə adlandırmış- lar) –prof. M.Məmmədov). konkret olaraq, fonem adlandırmışdır. Bəli, danı- şıq prosesində hər bir fonem sözlərdə zəifləyə bilər, əgər vurğulu hecanın (saitlər) səsində uzaqdırsa, samitlər cingiltili və ya karlaşa bilər, amma bu səslər öz fonemlərində qalırlar, hətta əlamətlər belə dəyişsə. Nə dərəcədə doğru olar ki, Adil Babayev yazır ki, “müxtəlif əlamətlərlə danışıq səsləri fonemlərdən fərqlənir”. 4 Filologiya məsələləri, №4, 2017 Adil Babayev danışıq səslərinin xüsusiyyətlərini: ədəbi dilin normasın- da görür. Amma elə dillər var ki,ədəbi dili yoxdur və belə dillərdə bilinmə- yən ədəbi dil qanunları hardan ola bilər? Axı biz ümumi diçilikdən söhbət açırıq. Burada məhdudiyyət olmama- lıdır. Məsələn, Türk dil ailəsinin Qıpçak yarımqrupuna daxil olan Kazak dili. Bu dilin nə dialekti və nə də şivəsi var. Görəsən, ədəbi dilin hansı dəqiq qanunları var ki, Adil Babayev yazır: “Bəzi fonetik hadisələr də vardır ki,tarixən sabitləşərək qanuna keçir: ahəng qanunu, cingiltiləşmə, karlaşma və s.” Deməliyəm ki, birinci “ahəng qanunu”- ifadəsini işlədən Adil müəllim bilməlidir ki, bu qanun deyil və fonetik hadisəyə dəxli yoxdur. əslində, səs birləşmələrində rəvanlıq və rəvan hava axarlığı, həm fizioloji və həm də akustik cəhətdən dilin incəliyindən, nəfəsin rəvan axınına dəlalət edir. Belə ki, qalın saitlər və ya incə saitlər söz sırasında bir qaydada düzülüb insanı tə- biətindən, onun bioloji strukturundan, doğulan və yaranan səs qaydalarıdır. Bu proses tədricən yaranır və insan yaşadıqca tələffüz telləri də inkiaf edib formalaşır. Insan sərbəst nəfəs alır və asan danışır. Bu prosesin bütün dillərə aidiyyəti yoxdur. Adil Babayev yazır ki, “kombinator hadisələrin çox vaxt ədəbi dil normasına çevrilə bilmədiyi üçün onları orfoqrafiyada məqbul saymaq olmaz. Belə ki, gəlillər, irbahim, istəkan və s. şəkildə yazmaq olmaz (2.227). Əlbəttə, bu sözlər danışıq dilində tez-tez eşidilir və bu tipli sözlər bu formada dilin orfoqrafiyasına girməz və salınmaz. Niyə? Çünki dillərdə alınma sözlər mövcuddur və bu alınmalar da əşyalar vasitəsilə bir dildən başqa dilə keçir-yurdlaşır. Sözlər də alan dilin qanunlarına tədricən tabe olur, vətəndaşlıq hüququ qazanır və tam uyuşmasa da, natamam uyuşma yaradır. Bu cür gediş dillərdə “fonetik hadisə” yox, “fonetik proses” yaradır. Alimlər belə gedişə Kombinator hadisələr adlandırılır və buraya da hadisələrin (əslində proseslərin) aşağıda adları çəkilən növləri daxil edilir: Assimilyasiya (lat.-assimilatio-uyuşma), dissimilyasiya (lat.-fərqləşmə), səs düşümü, səs artımı, səslərin yerdəyişməsi və sairlər tələffüz prosesində gedən fonetik xüsusiyyətlərdir ki, bunlar da müxtəlif dillərdə müxtəlif formalarda olur. Görkəmli alim A.Axundov doğru olaraq, yazıb ki, “nitq zamanı səslərin işlənmə yeri və bir-birilə qovşuluğu onların bəzi dəyişiliklərə uğramasına səbəb olur. Bu və ya digər səsin tutduğu mövqedən asılı olaraq və başqa səslərin təsiri ilə digər səslərlə əvəzlənmələri fonetik dəyişmə hesab olunur. Başqa sözlə, danışıq səslərinin keyfiyyətində əmələ gələn dəyişiliklər, daha doğrusu, başqa səslərlə əvəzlənmələri onların linqvistik vəzifəsinə, yəni morfemləri fərqləndirmək və tanıtmaq vəzifəsinə mane ola bilmir”(A.73-74). Xatırlatmalıyam ki, “dilçiliyə giriş”, birinci,