Açıklamalı) DİLBİLİM TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ Prof. Dr. Berke Vardaı Prof. Dr. Berke Vardar (1934-1989), dilbilim, göstergebilim, edebiyatbilim, çeviribilim, eleştiri, eğitim ve Atatürkçülük üzerine birçok özgün araştırma yaptığı gibi, çevirileriyle Türkçeye birçok yapıtı kazandırdı. Meydan Larousse ve Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi’nin hazırlanmasında katkıda bulundu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Roman Dilleri ve Edebiyatları Bölümünü bitirerek, aynı bölümde asistan olarak bilimsel araş­ tırmalarını sürdürdü ve profesör oldu. 1972 yılında Lütfü Güçer, Şara Sayın, Akşit Göktürk ve Özcan Başkanla birlikte İstanbul Üniversitesi Yabancı Diller Yüksek Okulu’nu kurdu, burada müdürlük ve bölüm başkanlığı yaptı. I.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü (1989) ve Türk Dil Kurumunda yönetim kurulu üyeliği yaptı. 1978 yılında başarılı çalışmalarından dolayı Fransız Hükümeti, Palmes Academiques nişanının uchevalier” ve 1988 yılındaysa “officier” payelerinin yanı sıra, 1985 yılında Ordre National de Merite nişanının “chevalier" payelerini verdi. Etüde lexicologique d’un champ notionnel. Le champ notionnel de la liberte en France de 1627 â 1642 (doktora te­ zi); Structure fondamehtale du vocabulaire social et politique en France, de 1815 a 1830 (doçentlik tezi); Fransız Edebiyatı, 3 cilt, 1965, 1967,1972, (yeni baskısı Multilingual 1998); Dilbilim Sorunları, 1968; Semantik Akımlar, 1969 (ye­ ni baskısı Multilingual, 2001); üne Introductıon â la phonologie, 1975; Dil Devrimi Üstüne, 1977; Dilbilimin Te- . mel Kavram ve İlkeleri, 1982 (yeni baskısı Multilingual, 1998); XX. yy Dilbilimi, Kuramcılarından Seçmeler, 1983 (yeni bâs- kısı Multilingual, 1998); Aydınlanma Çağı Fransız Yazını, (yeni baskısı Fransız Edebiyatı, Multilingual, 1998) 1985; Dil­ bilim Yazıları, 2001; Dilbilimden Yaşama: Yapısalcılık, 2001 gibi özgün yapıtlarının yanı sıra yayımladığı çevirileri Dillerin Yapısı ve Gelişmesi, A. Meillet - M. Lejeune, 1967; Dil ve Dü­ şünce, J. Vendryes, 1968 (yeni baskısı Multilingual, 2001); An- lambilim, P. Guiraud, 1975, (yeni baskısı Multilingual, 1999); Genel Dilbilim Dersleri, F. de Saussure, 2 cilt, 1976,1978 (ye­ ni baskısı Multilingual, 1998); Göstergebilim İlkeleri, R. B art he s, 1979; İşlevsel Genel Dilbilim, A. Martinet, 1985 (yeni baskısı Multilingual, 1998)dir. © MULTİLİNGUAL 2002 ISBN 975-6542-12-x Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü Prof. Dr. Berke Vardar yönetiminde Prof. Dr. Nüket Güz, Prof. Dr. Emel Huber, Prof. Dr. Osman Senemoğlu, Prof. Dr. Erdim Öztokat/ Yayınlayan: Multilingual/1. baskı 2002: 2. baskı 2007 Baskı: Matbaa 70 Ltd Şti, Matbaacılar sitesi, Topkapı 2007 İstanbul AÇIKLAMALI DİLBİLİM TERİMLERİ • • •• w •• SOZLUGU Prof. Dr. Berke VARDAR yönetiminde Prof Dr. Nüket Güz, Prof. Dr. Emel I lubcr, Prof. Dr. Osman Senemoğlu, Prof. Dr. Erdim Öztokat multilingual Yabancı Dil Yayınlan Klodfarer Cd. 40/6 Çemberlitaş- İstanbul Tel: (212) 518 22 78 Fax: (212) 518 47 55 SUNUŞ Çeşitli bilim ve uygulayım (teknik) alanlarına özgü sözcükler olan terimler, ilişkin oldukları dallardaki söy­ lem düzleminin eksenini oluştururlar. Her türden özel uzmanlık etkinliğinin söylemsel biçimi öncelikle terim­ lerden örülü bir yapı üstünde yükselir. Bu yapı, ilgili gerçekliğin çözümlenip dizgeleştirilmesinin ürünüdür. Her bilimsel ve uygulayımsal etkinlik, ulaştığı kav- ramlaştırma düzeyini yansıtan terimsel bir donanım içe­ rir. Çıplak gözle bakıldığında, gerçeklik düzleminde ay­ rımsız bir yığın görünümü sunan olgular, uzmanın te­ rimlerden oluşan merceği altında yepyeni biı* kimlik ka­ zanır, söz konusu daim kavramlaştırma eylemi sonu­ cunda, kendine özgü bir yapının bütünleşmiş parçalan olarak belirir, terimsel dizge aracılığıyla belli bir aşa­ malar düzeni içindeki işlevsel konumlan açısından al­ gılanarak eklemli bir bütüne dönüşürler. Kısacası, her uzmanlık alanı kendine özgü belli bir üstdil içerir, kar-; şılıklı olarak birbirini sınırlandıran, dolaylı ya da dolay­ sız' biçimde birbirini tanımlayan göstergelerden kurulu özgül bir dizgeye yaslanır.. Bu dizge, inceleme nesnesini ya da konu-dili, bilim ya da uygulayımın ulaştığı aşa­ madaki görünümüyle algılayıp kavramamızı sağlar. Gerçekliğe yaklaşım biçimlerindeki gelişmelere ko­ şut olarak terim düzleminde de dalgalanmalar olur; yeni terimler belirir, kimi eski terimler çevrimden çıkar, ki­ mileri de, yeni bir yapılanmadan kaynaklanan yeni de­ ğerler edinir. İletişim gereksinimlerinin genel dilde yol açtığı kesintisiz değişim ve dönüşüm özel uzmanlık dal­ larında kendini daha da güçlü bir biçimde duyurur: Te­ rimsel yapılar, genel dilin sözlüksel yapılan gibi belli oranda aralarında kopukluk bulunan özerk alanlardan oluşmadığı için, yeniliklerden daha da derinlemesine etkilenirler. Çağdaş dönemde yeniliklerin nasıl baş dön­ dürücü bir hıza ulaştığı düşünülürse, günümüzdeki "te­ rim patlamasının önemi ve anlamı daha iyi anlaşılır. Terimlerin belirlenip tanımlanması, gereksinim duyulan durumlarda yeni terimler oluşturulması ve bunların yaygınlaştırılması, vb. konuları'inceleyen terimbilim m gösterdiği gelişim de bu olgudan kaynaklanır. Atatürk, dilimizin genel kullanım düzleminde ol­ duğu gibi özel uzmanlık alanlarında da izlemesi gereken yolu görerek alınacak tüm önlemleri belirlemiş, böylece Türkçe’nin, öz ka}^naklaııyla beslenerek saydam terim dizgeleri oluşturulmasını sağlayacak koşulları yaratmış, çalışmaları kurumlaştırmaya da özen göstermiştir. Bu­ nun sonucunda Türk Dil Kurumu, genel dil ve ekin a- lanlarında olduğu gibi bilimsel ve uygulayımsal terimler düzleminde de öncü kurum niteliği kazanmış, kendi dı­ şındaki çalışmalar arasında da birlik sağlayarak bu doğ­ rultudaki yoğun etkinliklerini çok yakın bir geçmişe de­ ğin sürdüımüştür. Dizi dizi terim sözlükleri ve uzmanlık yapıtları değinilen parlak gelişimin seçkin örnekleri ara­ sında yer alır. Söz konusu yaratıcı çalışma ortamında dilbilimin çeşitli alanları ve bu arada da terimleri en önemli ilgi açılarından birini oluşturmuştur. İşte, sunmakta oldu­ ğumuz Açıklamak Dilbilim Terimleri Sözlüğü bu ge­ lişim çizgisi üstünde yer alan bir yapıttır. Daha önce Türk Dil Kurumu'nca yayımlanmış olan ve dilbilim ko­ nusundaki yapıt, yazı ve çevirilerimizden olduğu gilpi (Bak. Kaynakça), başka kaynakların yanı sıra, özellikle bu kurum çerçevesinde yapılan çalışmalardan yararlana­ rak hazırladığımız Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Söz- lüğü1nde varılan aşama kalkış noktası olarak benim­ senmiştir. Ancak terim dizelgesi büyük ölçüde genişle­ tilmiş, başlıca akımlara ve bunlara özgü terimlere yer verilirken son gelişmeler özellikle vurgulanmış, bu ara­ da henüz Batf ülkelerinde de hiçbir dilbilim sözlüğünde bulunmayan kimi önemli yeni terimler sözlüğümüze a- lmmıştır. Bu konudaki etkin katkılarından dolayı ve ö­ zellikle Almanca ve İngilizce terimlerden kendi ku­ ramını ilgilendirenlere değgin açıklamaları nedeniyle Andre Martinet'ye ve işlevsel dilbilime atılım yaptır­ makta olan dilbilimcilerden Christos Clairis'e gönül borcumuz olduğunu belirtmek isteriz. Kuramları ya da çalışmalarıyla dilbilimde seçkin bir yer tutan, sözlüğümüzün çeşitli maddelerinde adı geçen 50 dilbilimcinin katkı ve yapıtları da bağımsız maddeler çerçevesinde ele alınmıştır. Buna karşılık, gösterge- bilime ancak dilbilimle dolaysız bağlantı kurduğu du­ rumlarda değinilmiş, bu önemli bilim dalının özgül te­ rimleri, başlıbaşına ayrı bir sözlük oluşturabilecekleri düşünülerek dizelgemizin dışında bırakılmıştır. Madde başlığı olarak seçilen terimlerin Almanca, Fransızca ve İngilizce karşılıklarından sonra verilen ta­ nımlarını gerekli durumlarda örnekler ve/ya da açıkla­ malar izlemektedir. Bu örneklerle açıklamalar tanımlan bütünleyen, büyük ölçüde somutiaştıran, bu nedenle de sözlüğümüzde önemli bir işlev yerine getiren bölümler­ dir. Kimi durumlarda, gerekli açıklamalara göndermeler aracılığıyla ulaşılabileceğini de burada belirtmek isteriz. İnsan bilimleri arasında seçkin bir yeri olan, yön­ temsel katkılarıyla bunlan çağımızda büyük ölçüde ye­ nilemiş bulunan dilbilimin kapsadığı çok değişik türden yaklaşımlann en belirgin olanlanna seçmeci bir yakla­ şımla değindiğimiz sözlüğümüzde bu "en ileri" insan bi­ liminin Türkçe terimlerle de yetkin bir biçimde dile ge­ tirilebileceğini kanıtladığımıza ve çalışmaların ne yönde sürdürülmesi gerektiğini gösterdiğimize inanıyoruz. Bu konudaki en büyük güvencemiz, Atatürk'ün açtığı yolda oluşturulmuş bulunan güçlü bir Tüıkçe "dilbilimsel söy­ lemedir. Çağdaş dilbilim düzeyine ulaşmanın başlıca koşullarından biri de böylece gerçekleşmiş bulunmakta­ dır. Kuşkusuz, Türkçe'ye gönül vermiş olanların utku­ sudur bu. Berke VARDAR Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü^ nü Yeniden Yayınlarken Saussure’ün temellerini attığı, genç bir bilim dalı o- lan dilbilim alanında farklı yönelişlerin ve kuramların ge­ tirdikleri bakış açılarıyla zenginlik kazanan tartışmalar, günümüzde de varlığını sürdürmekte. Böylesi tartışma­ ların uzantısında kullanılan ve farklı kuramların bilimsel temelini kuran terimcelerin de çeşitlilik göstererek, kesin­ tisiz bir devinim içinde bulunmaları kaçınılmaz. Dilbilim alanında dünya platformunda olduğu denli, Türkçede de sorunları ve sorularını içinde barındırarak gelişim göste­ ren kuramsal çalışmalarla terimlerin Türkçeye kazandı­ rılmasında, değerli bilim adamı Prof. Dr. Berke Vardar’ın öncülüğü ve katkıları tartışmasız önemli bir rol oynamak­ tadır. Dilbilim alanında öncelikle Saussure’ün Genel Dilbi­ lim Dersleri, Martinet’nin İşlevsel Genel Dilbilimi, Guirad’ ın Anlambilim gibi XX. yy’da çığır açan önemli araştırma­ ları Türkçeye kazandıran Prof. Dr. Berke Vardar,