UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU WYDZIAŁ HISTORII I STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH STUDIA PODLASKIE TOM XXVIII Białystok 2020 Rada Naukowa Wiktor Brechunenko (Kijów); Adam Czesław Dobroński (Białystok); Małgorzata Fidelis (Chi- cago); Walancin Hołubiew (Mińsk); Edmund Jarmusik (Grodno); Eriks¯ J¯ekabsons (Ryga); Elżbieta Kaczyńska (Warszawa); Jan Kofman (Warszawa); Rafał Kosiński (Białystok); Cezary Kuklo (Białystok); Adam Manikowski (Warszawa); Mikałaj Miazha (Homel); Rimantas Miknys (Wilno); Halina Parafianowicz (Białystok); Jan Tęgowski (Toruń); Jerzy Urwanowicz (Białystok); Jonas Vaiˇcenonis (Kowno); Gintautas Sliesori ¯unas (Wilno); Barbara Stępniewska-Holzer (War- szawa); Wojciech Śleszyński (Białystok); Oleksandr Zaytsew (Lwów) Redakcja Elżbieta Bagińska (sekretarz naukowy); Krzysztof Buchowski; Mariusz R. Drozdowski; Wiktor Horobec; Eugeniusz Mironowicz; Artur Pasko; Joanna Sadowska; Jan Snopko (zastępca redak- tora); Robert Suski; Grzegorz Zackiewicz (redaktor naczelny) Czasopismo recenzowane Adres Redakcji Wydział Historii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet w Białymstoku Pl. NZS 1, 15-420 Białystok, tel. 857457444, 857457443 e-mail: [email protected], http://historia.uwb.edu.pl/studia-podlaskie ISSN 0867–1370 DOI: 10.15290/sp.2020.28 c Copyright by Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2020 Redakcja i korekta wersji polskiej: Anna Szerszunowicz Tłumaczenie streszczeń i abstraktów na język angielski: Aleksandra Czajkowska Redakcja techniczna i skład: Stanisław Żukowski Indeksacja: BazHum, CEJSH, Index Copernicus Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 15-328 Białystok, ul. Świerkowa 20B, p. 7, tel. 857457120, 857457102, 857457059 http://wydawnictwo.uwb.edu.pl, e-mail: [email protected] Druk i oprawa: volumina.pl Daniel Krzanowski PAMIĘCI PROFESORA MICHAŁA GNATOWSKIEGO (1934–2020) PIERWSZEGO REDAKTORA „STUDIÓW PODLASKICH” SPIS TREŚCI I. ARTYKUŁY Margriet Gosker – Anna Maria van Schurman (1607–1678). A learned maid and her quest for authentic spirituality......................... 9 Gintautas Sliesoriunas¯ – Historiografia litewska o układzie kiejdańskim (1655 r.) ................................................... ........ 55 Sławomir Karp – Jan Emanuel Karp (ok. 1706–1737), wojski grodzieński. Nota biograficzna ................................................... 77 Norbert Szklarzewski – Nota pokojowa Państw Centralnych z grudnia 1916 r. i odpowiedź Ententy w opiniach ówczesnej prasy krakowskiej 97 Piotr Grudka, Piotr Kendziorek – Spór intelektualistów bolszewickich z Karlem Kautskim o znaczenie i konsekwencje rewolucji paździer- nikowej. Casus pracy Lwa Trockiego „Terroryzm i komunizm” (1920) 117 Jarosław Wasilewski – Wystąpienia chłopskie w północnych gminach powiatu suwalskiego w 1935 r. ...................................... 145 Łukasz Radulski – Koszary i infrastruktura szkoleniowa Podlaskiej Brygady Kawalerii 1937–1939. Wybrane aspekty..................... 163 Tomasz Danilecki – Między nonkonformizmem a konformizmem, czyli o postawach sprzeciwu wobec systemu autorytarnego na przykładach życiorysów przywódców rolniczej „Solidarności” województwa białostockiego z lat osiemdziesiątych XX wieku....................... 211 II. MATERIAŁY Paweł Kornacki – Mord przy Łukowskiej 9. Przyczynek do dziejów agentury niemieckiej w Białymstoku w czasie II wojny światowej ..... 233 III. AUTOREFERATY Przemysław Sianko – Granica mazowiecko-litewska do 1569 r. Kształtowanie się, rola społeczna .................................... 241 IV. ARTYKUŁY RECENZYJNE I RECENZJE Marek Białokur – Nie było miejsca na kompromis. Uwagi w związku z książką: Ryszard Kaczmarek, Powstania śląskie 1919–1920–1921. Nieznana wojna polsko-niemiecka, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2019 ................................................... ............ 251 Rafał Michliński – Z dziejów wojny polsko-sowieckiej. Uwagi na temat książki: Karol Taube, Figle diablika błot pińskich: ze wspomnień marynarza, ed. i red. Artur Gajewski, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2018 ................................................... 267 Marek Świerczek, Największa klęska polskiego wywiadu. Sowiecka operacja dezinformacyjna „Trust” 1921–1927, Fronda, Warszawa 2020 (Michał Kozłowski) .......................................... 279 Marek Wierzbicki, Człowiek z Polski. Prezydent RP Kazimierz Sabbat (1913–1989) i polska emigracja niepodległościowa, Instytut Pamięci Narodowej, Lublin 2019 (Damian Marculewicz).................. 283 Krzysztof Marchlewicz, U szczytu potęgi. Wielka Brytania w latach 1815–1914, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2019 (Norbert Szklarzewski) ........................................... 289 V. KRONIKA NAUKOWA III Spotkanie członków Zespołu i współpracowników Ośrodka Badań Historii Kobiet: źródła i metody badań historii kobiet, Białystok 7–8 luty 2020 r. (Magdalena Gąsowska) .......................... 301 VI. IN MEMORIAM Michał Gnatowski (1934–2020) (Daniel Boćkowski) ...................... 307 I ARTYKUŁY STUDIA PODLASKIE tom XXVIII BIAŁYSTOK 2020 MARGRIET GOSKER ORCID: 0000–0002–2104–6804 ANNA MARIA VAN SCHURMAN (1607–1678). A LEARNED MAID AND HER QUEST FOR AUTHENTIC SPIRITUALITY1 DOI: 10.15290/sp.2020.28.01 Abstract. I investigate Van Schurman’s spiritual and scientific life by studying her biography. What is the balance between both? Her Christian faith tried to understand intellectually the essence of Christian truth. Contemporaries complained that she was quite a different person after her decision to join the Labadist movement. In her Εὐκληρία she does indeed speak of her ‘change’. She renounced the importance of her former scientific activities and stressed the need for a pious life in Christ. But was it really such a radical break? This article will show a lot of continuity both in her life and in her work. Key words: Anna Maria Van Schurman, spirituality, scientific life, biography Abstrakt. Artykuł opisuje życie duchowe i działalność naukową Anny Marii van Schurman poprzez pryzmat jej biografii. W jaki sposób uczona godziła ze sobą religię i naukę? Es- encję prawdy chrześcijańskiej pragnęła poznać poprzez połączenie myśli naukowej i wiary. Ówcześnie komentowano, że po wstąpieniu do sekty Labadystów, jej osobowość uległa drasty- cznej przemianie. W Εὐκληρία, uczona rzeczywiście opisuje osobistą „przemianę”. Po tym wydarzeniu uznała swą dotychczasową działalność naukową za nieważną, podkreślając konieczność cnotliwego życia w Chrystusie. Czy jednak ta zmiana rzeczywiście była prawdzi- wie fundamentalna? Autorka artykułu podkreśla trwałe elementy w życiu i dorobku uczonej. Słowa kluczowe: Anna Maria van Schurman, duchowość, życie naukowe, biografia Introduction Anna Maria van Schurman is one of the most interesting figures in Dutch history 2. She was brilliant in many ways. She was active as an artist, she 1 I thank Rev. Harvey Richardson, Methodist minister in Britain, for correcting my English. 2 Van Schurman, also written as Schuurman, Van Schuurman, Scheurman, van Scheurmann, Schuurmans, van Schuurmans, Schuermans, van Schuerman, Schurman, von Scurman, Schotel, Aanteekeningen, 2. His book counts 265 pages and then starts a new numbering for the Aanteekeningen (Annotations, Appendices and Supplements). 10 Margriet Gosker could model and cut-out paper, she wrote poems, she made drawings, em- broidery and woodcarving. She practised calligraphy and collected insects. She made many portraits and self-portraits. She was mainly self-taught, but Magdalena van de Passe, daughter of Crispijn van de Passe, a well-known engraver in Utrecht, possibly taught her the art of engraving 3. Probably they knew each other from Cologne, the place where they were both born. In 1643 Van Schurman became a member of the Sint-Lucasgilde in Utrecht 4. She is mentioned by Van Houbraken in his famous book on Dutch painters as an expert in philosophy and in the knowledge of the Bible 5. She was a re- spected theologian and philosopher indeed, and also a fine musician. Not only her theological work, but also her artistic activities became instruments of praise to the Lord. She was both pious and intelligent, always trying to understand intellectually the things she believed deep inside. She wanted to express her faith not only in an intellectual way, but also in all the var- ied aspects of her life. This is why she adopted Pietism and embraced the spirit of the Calvinistic Nadere Reformatie. Both are variants of the English and Scottish religious movements of Puritanism which sought to ‘purify’ the An- glican Church 6. In her sixties her criticism of the Reformed Church, with its nominal Christianity and its lack of spiritual devotion, became stronger. Finally she left the Reformed Church and decided to join the Labadist move- ment. Here again she embraced the idea of the purification of the Church, because her longing for the original sharing of love among the first Chris- tians, as described in the Bible (Acts 2), was more vivid than ever. Because of her versatility and her various interests and knowledge, the Van Schurman investigation is immense and diverse. I will not focus on her musical, poetic or artistic qualities, or on her philo- sophical activities 7. An overview of the reception history of Anna Maria van Schurman since the 17th century is already published 8. Recent substantial studies of her essay (Dissertatio) about the capability of women for scientific 3 Van Beek 20072, 19. Not Margaretha, Van der Stighelen 1986, Spaens loot, 27. 4 A guild of artists and makers of artistic handycraft, Van der Stighelen 1992, 65. Douma 1924, 9. Van der Puyl 1806, 14. 5 “en ‘t pit en merg