~ Jdqwldu/rmf/V ~ qj3e;ya;de?t qj)ihıem,i ~ (~rfvkveJ~) 2 Editörler Ali Uzay PEKER & Kenan BİLİCİ T.C. KÜLTÜR VE TURiZM BAKANLIGI YAYINLARI ~ ~~ ©T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIGI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜGÜ 3062-2 SANAT ESERLERİ Dizisi 454 ISBN 975-17-3216-6 (Takım) ISBN 975-17-3218-2 ( 2. Cilt) www.kulturturizm.gov.tr eposta: kulturfClkutuphanelergm.gov.tr Anadolu Se l çuk l u l arı ve Beylikler dönemi uyga rl ığ ı/ Editörler Ali Uzay Peker, Kenan Bilici .- Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl ı ğı, 2006 . ... c < 2 > .. rnk. res.; 31 cm.- (Kültür ve Turizm Ba kanlığı yayınları; 3062-2. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü sanat eser.teri dizisi; 4541 ISBN 975-17-3219-6 (tk.I ISBN 975-17-32 18-212. c.l 1. Peker, Ali Uzay. il. Bilici, Kenan. 111. Seriler. 709.0902561 Editörler: Ahmet Yasar Ocak (1. Ciltl Ali Uzay Peker (2. Cilt) Kenan Bilici 12. Ciltl Proje Editörü: Murat Yılmaz Proje Koordinatörü: Kürşad Birinci Fotograflar: Türk İs lam Eserleri Müzesi, Topkapı Müzesi Konya Karatay Müzesi, Arkeoloji Müzesi Konya Mevlana Müzesi, Diyarbakır Müzesi Mardin Müzesi, Tokat Müzesi Semsi Güner, Ahmet Kus İbrahim Divarcı, Ali Uzay Peker Fevzi Simsek, Kürşad Birinci Uygulama: . \ Reta il et i ş i m Hizme tleri www.reta.com.tr . ·ı Kapak resmi Semsi Güner Keykavus Silahanesi, Sivas Birinci Ba skı 2.000 Adet Baskı: Desen Olset A.S. Birlik Mahallesi 7. Cadde 67. Sokak No: 2 Çankaya • Ankara T: (03121496 43 43 Baskı Yeri, Tarihi Ankara-2006 Medreseler Gönül Ca ntay Gi r i ş 'O. Aslanapa (19721: 89 vd. ' G. Canlay 11992]: 16-19. Türk mimari b ütünlüğünde günümüze u laş abi l en örnekler söz konusu o ld uğunda, eğit i m-öğretim l e il­ gili yapıların, cami merkezli külliye bütünlüğünde yer aldığının görüldüğü gibi, bağımsız örnekler ola­ 'G. Canlay 11992]: 45-50. rak da inşa edild iği anlaşı l ıyor. Gaznetilere ait bağımsız medrese yapı la rın ı n varlığı biliniyor olmasına karşı l ı k, Büyük Selçuklu Devleti.nin bağı msız medrese yapı örneklerinin erken örneklerinin Tuğrul Bey zaman ı nda. 1046'da inş a ed ildiği "medrese" a d ın ın kutlanı ld ı ğ ı be tirtitir. 1 Ancak. Alparslan ve Metikşah. özellikte de Vezir Nizam'üt Mütk'ün devlette göreve gelm.esi nden sonra, müstakil medrese yapılarının inşa edildiğ i ve hem dini hem pozitif bilimlerin !astroloji, tıp gibil okutuld uğu yazma eserlerin günümü­ ze ulaşmas ı ndan medreselerin yapısal varl ı ğ ı öğre ni lmektedir. Vezir Nizam'ül Mülk'ün devlet politika­ sı olarak eğitim-öğretimi planlaması, bu co ğ rafya da daha sonra kurulan vasat Türk devletleri için de önemli bir başlangıç olmuştur. Bu durumu örneklerle de takip etmek mümkün olmaktad ı r. Anadolu'da Türk beylerinin ida resinde ku rulan ilk vasat Türk beyliklerinden başta gelen Artukoğul l arı­ nın Mardin'de inşa ettikleri ilk külliye yapısı olan, Emineddin Külliyesi 1·1108/1 1221 bütün l üğün d eki medrese, cami ile a ynı avluyu paylaşan tek hacimli bağ ımsız bir yapıdır. Artukoğutları gibi Yuka rı Me­ zopotamya ve Güney - doğu Anadolu·nun bir kısm J ile Suriye'yi hakimiyetinde birleştiren Zengiler Devle­ ti !kuruluşu 11271 Irak Selçuklu devletinin ikinci dereceden vasatıydı. İşte bu yıllarda Sam Atabeklerin­ den Bosra Va lisi, Bosra·da Gümüştekin Medresesi'ni (11361 inşa ett irm işt i . Hanefi mezhebi için inşa edilen Gümüşteki n Medresesi dört eyvan plan ı na sahiptir. Üç bölümlü avluya açılan ana eyvan diğerle ­ rinden daha derindir, iki yanda i ki şer mekan ana eyvana açılır. Böylece mi hra p l ı ana eyvan mescid ana mekanı olarak, kubbeli avlu ve yan mekanlardan ayrılır. Dördüncü eyvan ise iki ya.n cephede yer alan giriş me kan l arıyla , gene üç açıklıklı kubbeli avluya açılan düzeniyle, farklı bir giriş yorumuna sahiptir. Suriye'de Mu nbuc, Halep, Hama, Humus, Sam, Baalbek, Rehabe şehirlerinde de medreseler inşa edil­ mişt i . Ancak Bosra Gümüştekin Medresesi kubbeli medrese olarak tek örnektir. Anadolu'da da medreselerin erken örnekleri nin k ubbeli - eyvan l ı medrese plan ında inşa edildiği görü­ lür. Tokat ve Ni ksar'daki Yağ ı basan medreseleri gibi l 12. y. y.). Bunlardan Tokat'taki ayakta ka la bilm i ş ­ tir. Niksar'daki ise çok harap durumdadır. Vasal Artuklu Devleti'nde 12. yüzyıl içinde avlulu iki veya üç e yvanlı medreseler inşa ettirildiği görülmektedir. Bunlar Mardin'de Hatuniye Medresesi [ya klaşık 11851. Diyarbakır Ulu Camisi'nin külliye bü tü nlüğünde kurulan Zinciriye Medresesi 111981 ile Mesudiye Medresesi'dir (1198'den sonra). Anadolu'da birinci dereceden vasat Anadolu Selçuklu Devleti ile Büyük Selçuklu lmpara tor luğu'n un ikinci dereceden vasat ı olan Artukoğutları Devleti, Saltukoğutlar ı Devleti. Danişmendli Devleti ve Men­ gücekoğulla rı Devleti'nin 12. yüzyıl boyunca daha çok fetihler, taht mücadeleleri gibi, varlık sebepleri nedeniyle an ı tsal özellikli büyük ve dayan ı klı yapılar inşa edemedikleri kalan örneklerden a n laşıl mak­ tadır. Bu örnekler cami yapıları oldu ğ u gibi, medrese, da rüşş ifa yap ı la rı olarak da böyledir. Ancak ba­ z ı kaynak bilgiler 12. yüzyı l dan medrese yapılarının varlığını öğrenme m ize yardımcı o l maktad ı r.ı 12. yüzyıl boyunca inşa ed i lm iş olan bu yap ı lar, 13. yüzy ıl içinde yapıla n esasl ı o na rım la rla günümüze ulaşabilmişlerdir, ancak örnekler daha çok camilerle ilgili olup medrese örnekleri hemen hemen yok gibidir. 13. yüzyıl başlarından Sultan !. İ zzettin Keykavus'un Sivas' taki Darüşşifası (12171 yerinde böyle bir 12. yüzyıl medresesinin va rl ığından Vakfiye'si ve kaz ı lar vasıtas ıyla haberdar otuyoruz.3 Eğitim-öğ­ retim i ş l ey i ş disiplini olarak Büyük Selçuklu bünyesinde düzenlenerek işlevle ndi rilmiş ve vasat Anado­ lu Selçuklu Devleti'nin de mimari bütün l üğünde dini ve pozitif bilim eğitim-öğretiminin ya p ı ldığı örnek• ler 13. yüzy ı l dan bize ulaşmıştır. Konya Karatay Medresesi Parla/inden Detay, Hadisler {Foto: /. Dıva rcı) Gönül Cantay • Medreseler • 337 ' G. Canıay 119921. Anadolu' da dört eyvanlı ve avlusu revaklı plan şemasıyla mükemmel bir medrese örneği ise, 13. yüzyı­ • G.Cantay (19921: 16 vd. ile G. lın ilk yıllarında Kayseri' de inşa edilmiştir. Danişmend ülkesinin Anadolu Selçuklu bünyesine katılma­ Canıay 11995). sından sonra Kayseri'de inşa edilen Gevher Nesibe Darüşşifası ve Tıp Medresesi (1205-61 birden bire site-üniversiter bir kuruluş olarak, karşım ı za çı k ma k tadır.' • G. Canıay (1992): 45-50 ite G. Canıay l1996c): 499-504. Selcuklu lmparatorluğu'nun vasat ı olan Anadolu'daki Artuklu, Saltuklu, Mengücekli ve Anadolu Sel­ 'G. GOressever - (Canlayl (1977). çukluları muhakkak ki, devlet olma ve kalıcılık amacıyla, 12. yüzyılı boş geçirmemişler günümüze hiç • G. Canıay l2002dl: 11 vd. ulaşmamış ya da on üçüçüncü yüzyıl ve daha sonraki onarım-ilave yapılaşmasıyla da olsa günümüze ulaşabilmiş yapılar da inşa etmişlerdir. Bu 12. yüzyıl medreselerini işlevleri doğrultusunda tanıtan kay­ nak bilgiler, şu medreselerin varlıklarını bildiriyor. Vasal Artuklu Devleti zamanında Mardin'de Emi­ nüddin Külliyesi'ndeki medrese dışında bir tıp eğitim-öğretim-hastaya hizmetin gerçekleştirildiği da­ rüşşifanın varlığı, gene Silvan (Meyyafarkinl'da bir darüşşifa bulunduğunu, Necmeddin İlgazi'nin karısı Sitti Raziye Hatun'un inşa ettirdiğini ve Silvan Darüşşifası'nın takriben 1176-1 185 yılları arasında inşa ed i ldiğini, öğreniyo ruz . 5 Konya'da Eski Darüşşifa (Mar i stan- ı Atikl adıyla bilinen. zamanımıza u l aşmayan, yapının kaynaklardan yerini öğrenmek mümkün olmakta, yapının adın ı n Eski Maristan olarak, kaynaklarda belirtilmesi ise 13. yüzyıl öncesine işaret sayılmaktadır. Gene Akşehir' de darüşşifanın böyle erken döneme ait olabile­ ceği ve 12. yüzyıldaki vasal Anadolu Selçuklu Devleti sürecinde inşa edilmiş olabileceği düşünülebilir. Bu medreseler gibi, bir 12. yüzyıl medresesini de gene, arsasına 13. yüzyıl baslarında inşa edilen Da­ rüşşifa vasıtasıyla öğreniyoruz. Sultan!. izzettin Keykavus tarafından inşa ettirilen Darüşşifa'nın (1217) Vakfiyesi'nde yeni yapının arsa sınırları tayin edilirken eski harap medresenin arsası ve bir kanadının onarılarak, yeni ya p ı ya katıldığını öğreniyoruz.' Anadolu'da Medrese Eğitim ve Ö ğretimi Sınırlar ı mız içinde kalan 12. ve 13. yüzyıl eğitim-öğretim yapıları olan medreseler, işlev le ri yönünden: Dini eğitim yapılan medreseler; Gözlemevi olan medreseler (Rasathaneleri ; Tıp eğitim-öğretimi-has­ taya hizmet sunulan medreseler olarak işlevlerini sürdürdükleri anlaşılmaktadır. ilk bakışta medrese mimarisinin dini eğitim-öğretimle ilgili olduğu anlaşılmakla beraber, Türk devlet­ lerinin pozitif bilimlere de geniş ölçüde yer verdiği bilinmektedir. 1 Bunun delilleri ise: Pozitif bilimler­ le ilgili çok sayıda yazma eserlerin günümüze ulaşmış ve halen Yazma Eserler Kütüphanelerini doldu­ ruyor olması; gözlemevi (rasathane! olarak işlevlendirilen medrese yapıla rı nın günümüze ulaşması; T ı p Medresesi ve Darüşşifa iş l evinin, medrese yapısının kitabe veya Vakıf'ın vakfiyesinde belirtilmesi ki, bu sonuncu unsur Anadolu Selçuklu döneminde medreselerde tıp eğitim-öğretim i ile ilgili o l duğu ka­ dar hasta-hekim i lişkisi, hekimlik bilgisi konusunda da bilgi veriyor. Anadolu Selçuklu ve eş zamanlı vasal beyliklerin mimari bütünlüğünde ortaya konan medrese mimari­ sinin, yapısal özellikleri kadar değerli olan şeyin, tanınan bilginlerin varlığıdır. Örneğin; Siraz'lı Allame Mahmud !öl. 1299) ve eseri · lhtiyarat'ül Muzafferi· ki, astronomi ile ilgilidir. Medrese adıyla tanıdığımız eğitim-öğretim yapıları her ne kadar devlet ileri gelenleri tarafından inşa ettirilmiş olsalar da, medrese eğitim-öğretimi bugünkü anlamda kurumlaşmış değildi. Hoca-öğrenci arasında uygulanan bir sistemle, eğitim-öğreti m gerçekleş tiriliyor ve hoca adına düzenlenen diploma 1 Ruus l veriliyordu.8 Gene Ortaçağ Türk-istam dünyas ı nda o ldu ğu gibi Anadolu'da da medrese eğitim-öğretimi iki ana ko­ nuya bağlanıyordu. 1. Ulum ul-ava'il !matematik, astronomi, fizik, gramer, felsefe, tıpl'i içeren ve bu çeşit eğitim-öğreti­ min gerçekleştirildiği medreselerdir ki, bu medreseler "Dar ül ilim" medreseleriydi. 2. lslami ilimler !usul, fıkıh, hadisi gibi, ilahiyatla ilgili olan eğitim-öğretim medreseleriydi.