STUDIA I MATERIAŁY LUBELSKIE 21 STUDIA I MATERIAŁY LUBELSKIE TOM 21 Lublin 2019 Rada naukowa dr Roman Chmelyk (Muzeum Historyczne miasta Lwowa, Lwów, Ukraina) dr hab. Monika Gabryś ‑Sławińska (UMCS, Muzeum Lubelskie) prof. dr hab. Ryszard Kasperowicz (UW) prof. dr hab. Lechosław Lameński (KUL) prof. Krzysztof Pomian (Paryż, Francja) dr hab. Rafał Szczerbakiewicz (UMCS) Redakcja naukowa dr Jarosław Cymerman dr Andrzej Frejlich dr hab. Marcin Lachowski (redaktor naczelny) dr Katarzyna Mieczkowska Małgorzata Surmacz Adiustacja i korekty Magdalena Janik Ewa Kuszyk ‑Peciak Skład Tomasz Smołka Projekt okładki Sebastian N. Górski Na okładce Ilustracja z „Reflektora” 1924, nr 1, s. 38 Fotografie ze zbiorów Muzeum Lubelskiego, Galerii Labirynt oraz zbiorów prywatnych Tłumaczenia na język angielski Marcin Michniowski ISSN 0585‑5276 © Muzeum Lubelskie w Lublinie, 2019 Muzeum Lubelskie w Lublinie ul. Zamkowa 9, 20‑117 Lublin www.muzeumlubelskie.pl [email protected] www.siml.muzeumlubelskie.pl Spis treści Od redakcji .......................................................................... 7 TEMATY I PROBLEMY Jarosław Cymerman (Uniwersytet Marii Curie ‑Skłodowskiej, Muzeum Lubelskie w Lublinie), aleksander wóJtowiCz (Uniwersytet Marii Curie ‑Skłodowskiej) „Reflektor”. Urwana ścieżka Nowej Sztuki .................................................. 11 małgorzata łoboz (Uniwersytet Wrocławski) „[…] i byliśmy za granicą”. Wincentego Pola słupy graniczne i kresy poza Kresami................... 18 tadeusz J. Chmielewski (Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie) Przestrzeń i granice w krajobrazie . 25 MISCELANEA Faina riabChykova (Wschodnioeuropejski Uniwersytet Narodowy imienia Łesi Ukrainki) Niewykonalne wyzwanie? Ogólnopaństwowa baza danych zbiorów muzealnych: doświadczenie Białorusi, Rosji, Ukrainy oraz Polski ........................................... 39 agata sztorC (Galeria Labirynt), magdalena szubielska (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II) Sztuka bez barier. Przykłady udostępniania współczesnych dzieł oraz zabytków osobom z niepełnosprawnościami wzroku ....................................... 53 vladyslav rozhkov (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II) Latyczów. Dzieje miasta na Kresach na przestrzeni wieków ..................................... 61 SPRAWOZDANIA bożena kasperowiCz (Muzeum Lubelskie w Lublinie) „Czas na Niepodległą” .................................................................. 69 andrzeJ FreJliCh (Muzeum Lubelskie w Lublinie) Rok kaplicy Trójcy Świętej na Zamku w Lublinie ............................................. 73 anna hałata (Muzeum Lubelskie w Lublinie), marCin laChowski (Uniwersytet Warszawski, Muzeum Lubelskie w Lublinie) „Lubelskie życie artystyczne w czasie odwilży – awers i rewers” .................................. 76 anna syta (Muzeum Lubelskie w Lublinie) O dwóch wystawach plakatu w Muzeum Historii Miasta Lublina ................................ 80 JaCek wierzChoś (Uniwersytet Marii Curie‑Skłodowskiej) „Semi Naturalny 2” .................................................................... 85 Spis treści 5 6 Od redakcji Kolejny, 21 tom „Studiów i Materiałów Lubelskich” geograficznie ukształtowany obraz kresów w poezji składa się z trzech części – w pierwszej znajdują Wincentego Pola czy wreszcie antropologiczne stu‑ się ujęcia monograficzne, problemowe, w dru‑ dium krajobrazu, obejmujące zainteresowanie per‑ giej prezentujemy rozprawy poświęcone tematom cepcją przestrzeni i jego strukturą. W dalszej części dotyczącym dokumentacji, ochrony dóbr kultury prezentujemy porównawcze studium dotyczące i udostępniania dzieł, trzeci blok stanowią zaś spra‑ problemów tworzenia cyfrowych baz muzealnych wozdania z działalności Muzeum Lubelskiego za Rosji, Białorusi, Ukrainy i Polski jako wypadkową lata 2016–2018. historycznych i politycznych uwikłań związanych Zróżnicowany tematycznie i gatunkowo mate‑ z centralizacją władzy i pragmatyką dokumentacji riał odwołuje się zarówno do studiów historycznych, zbiorów muzealnych. Do problemów udostępnia‑ jak i sposobów zarządzania zasobem muzealnym. nia zbiorów osobom niepełnosprawnym nawiązuje W pierwszej kategorii znalazła się wnikliwa rekon‑ opracowanie Sztuka bez barier. strukcja działalności „Reflektora” – czasopisma Prezentując zróżnicowany tematycznie tom, międzywojennej awangardy lubelskiej, a także gorąco zachęcamy do jego lektury. studia pokazujące wyobrażony i kulturowo oraz Marcin Lachowski Od redakcji 7 TEMATY I PROBLEMY Jarosław Cymerman, Aleksander Wójtowicz Uniwersytet Marii Curie ‑Skłodowskiej, Muzeum Lubelskie w Lublinie / Uniwersytet Marii Curie ‑Skłodowskiej „Reflektor”. Urwana ścieżka Nowej Sztuki „Reflektor” miał stosunkowo krótki żywot i doro‑ zmniejszało, lecz – nieco paradoksalnie – podsycało bek niewielki objętościowo. Mimo to w wyraźny ich aktywność twórczą. sposób zaznaczył swoją obecność na artystycznej W latach 20. XX wieku pisma literackie „umie‑ mapie kraju, co poświadczyły zarówno głosy ów‑ rały nie śmiercią artystyczną, lecz ekonomiczną”1, czesnej krytyki, jak i późniejsze prace historyczno‑ pisał po latach Wacław Gralewski, wspominając literackie, których autorzy uznają to pismo za jeden moment tego fermentu artystycznego, który naj‑ z najważniejszych periodyków awangardowych lat większe natężenie osiągnął między rokiem 1920 20. XX wieku. Z dzisiejszej perspektywy najistot‑ a 1925. Sprawy finansowe przesądzały o krachu niejsze wydaje się, że propagowany na jego łamach kolejnych projektów artystycznych, wraz z nimi model nowatorskiej sztuki był w znacznym stopniu urywały się różne ścieżki nowatorskiej literatury, oryginalny, a także to, że połączył różnorakie nurty a jednocześnie stopniowo kurczyła się wiązka estetyczne kształtujące oblicze rodzimej i europej‑ potencjalnych możliwości, jakie stały przed ekspe‑ skiej literatury tego czasu. Wciąż jeszcze żywotne rymentalną poezją i prozą tego czasu. Czasopisma hasła wczesnomodernistyczne przenikały się z ide‑ literackie były wtedy przede wszystkim wspólnymi ami awangardowymi, hasła konstruktywistyczne płaszczyznami wypracowywania programów arty‑ z reminiscencjami ekspresjonistycznymi, wpływy stycznych, których kształt w pierwszej połowie poezji zachodnioeuropejskiej zaś – z inspiracjami lat 20. był jeszcze daleki od krystalizacji. Mało liryką rosyjską. Mówiąc najkrócej, w „Reflekto‑ kto myślał wówczas o ścisłej kodyfikacji środków rze” zaczynał się wytwarzać charakterystyczny dla wyrazu, jakimi powinna się posługiwać nowoczesna awangard środkowoeuropejskich model awangardy‑ literatura, a rozważaniom pisarzy i krytyków patro‑ zmu, w którym to lokalna perspektywa decydowała nował raczej duch inny, skłaniający do budowy o powstawaniu oryginalnej konstelacji rozmaitych wspólnego – jak wówczas pisano – „frontu”. tendencji, nurtów i wpływów. Trzeci numer „Reflek‑ W rodzimej literaturze miało to wymiar tora” ujrzał światło dzienne w maju 1925 roku. Jak szczególny, bo w intensywny sposób asymilowała miało się wkrótce okazać, był to numer ostatni, bo zdobycze artystów europejskich z poprzedniej czasopismo przestało istnieć ze względu na kłopoty dekady, ten pośpiech zaś umożliwiał zaistnienie finansowe, z którymi redakcja zmagała się zresztą wielu fascynujących z dzisiejszej perspektywy zja‑ od samego początku działalności. Była to skądinąd wisk pogranicznych, pozwalających na mieszanie bolączka wszystkich rodzimych czasopism, które się elementów futurystycznych, dadaistycznych, powstały w pierwszej połowie lat 20. XX wieku na ekspresjonistycznych i surrealistycznych. Konse‑ fali awangardowego przełomu w sztuce, bo z podob‑ kwencją takiego stanu rzeczy było nieustanne nych powodów z mapy życia literackiego zniknęło rozrastanie się słownika ówczesnych pojęć kry‑ także kilka innych tytułów. Wcześniej, po sześciu tycznoliterackich, który nie zawsze nadążał za „Reflektor”. Urwana ścieżka Nowej Sztuki numerach, zakończyli działalność krakowscy „For‑ błyskawicznym rozwojem twórczości artystycznej. , miści” (1921) oraz „Zwrotnica” (1923), po dwóch Najwyraźniej bodaj przejawiało się to w fakcie, że zaś – warszawska „Nowa Sztuka” (1922). W tym dla opisania nowatorskich zjawisk artystycznych samym roku, kiedy przestało się ukazywać lubel‑ powszechnie posługiwano się pojemną kategorią skie czasopismo, podobny los spotkał „Almanach „Nowa Sztuka”, która dopiero w kolejnej dekadzie Nowej Sztuki” (po czterech numerach), natomiast została wyparta przez brzmiącą o wiele bardziej w 1926 – „Blok” (po jedenastu), niedługo dane jednoznacznie „awangardę”2. było też istnieć drugiej serii „Zwrotnicy”, której po reaktywacji udało się opublikować sześć numerów 1 (1926–1927). Mówiąc najkrócej (i metaforycz‑ W. Gralewski, Stalowa tęcza. Wspomnienia o Józefie Czechowiczu, Warszawa 1968, s. 172. nie) – polska awangarda literacka nie miała stałego 2 Pod koniec lat 30. Adam Ważyk mówił o tym w nastę‑ adresu zamieszkania, a jej przedstawiciele migrowali pujący sposób: „Za kolebkę »awangardy« uchodzi Kraków. pomiędzy kolejnymi periodykami, co bynajmniej nie Nazwę tę przyjął prąd literacki, reprezentowany przez grupę Wójtowicz Jarosław Cymerman, Aleksander 11 Dotyczyło to również „Reflektora”. Na jego Władysław Grabski i sanacja skarbu polskiego3. Ale łamach pisano przede wszystkim właśnie o szeroko dokonania ówczesnego prezesa Rady Ministrów pojętej Nowej Sztuce, która była wspólnym mia‑ nie uszły także uwadze reprezentantów Nowej nownikiem dla wielu bardzo różnych, a niekiedy Sztuki, bo w drugim numerze „Almanachu” jego nawet wykluczających się tendencji artystycznych, redaktor naczelny Stefan Kordian Gacki