ë A DEBRECENI EGYETEM NÉDERLANDISZTIKA TANSZÉKÉNEK KIADVÁNYA UITGAVE VAN DE VAKGROEP NEDERLANDS VAN DE UNIVERSITEIT DEBRECEN Redactie: Gábor Pusztai Réka Bozzay Gert Loosen Márta Kántor-Faragó Zsuzsa Tóth Jaap Doedens Arina Banga Redactieraad: Júlia Albertné Balázsi (KRE Boedapest) Judit Gera (ELTE Boedapest) Michiel van Kempen (Universiteit van Amsterdam) Ferenc Postma (VU Amsterdam) Gerard Termorshuizen (KITLV Leiden) Herbert Van Uffelen (Universiteit Wenen) Technische redactie: Marianna Fekete-Balogh Redactieadres: Universiteit Debrecen Vakgroep Nederlands H-4032 Debrecen Egyetem tér 1. ACTA NEERLANDICA is een reeks wetenschappelijke bijdragen op het gebied van de Nederlandse taal- en letterkunde en cultuur. In ACTA NEERLANDICA presenteren neerlandici van binnen en buiten Hongarije hun onderzoeksresultaten. ACTA NEERLANDICA verschijnt onregelmatig. Dit nummer werd mede mogelijk gemaakt door de financiële steun van de Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden te Boedapest. ISSN 1587-8171 ISBN 978-963-318-558-2 Debreceni Egyetemi Kiadó Debrecen University Press Felelős kiadó: Karácsony Gyöngyi Felelős szerkesztő: Pusztai Gábor Technikai szerkesztő: Feketéné Balogh Marianna Készült a Debreceni Egyetemi Kiadó nyomdaüzemében ë INHOUD Gábor Pusztai: Hongaren in de Nederlandse koloniën. In plaats van een inleiding ....................................................................................... 5 Gábor Pusztai en Kees Teszelszky: In de dienst van de VOC. Een voorlopige inventarisatie van Hongaren in dienst van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (1602-1795) ................................................................................. 25 Michiel van Kempen: Een Hongaarse putschist in Suriname ......................................... 109 Frank Okker: De krokodil en de verdronken dienstmaagd. Székely-Lulofs in Deli en Boedapest ........................................................................ 123 Gerard Termorshuizen: H.C. Zentgraaff contra het echtpaar Székely-Lulofs. Wie was die man? ....................................................................................... 133 Rosemarijn Hoefte: Orang-kontrak. De verbeelding van Javaanse contractarbeiders in Suriname en Deli ..................................................................... 145 Sylva Sklenářová en Wilken Engelbrecht: Niet alleen om de rubber. Over Baťa, Tsjechen en Slowaken in Nederlands-Indië en het beeld van Nederlands-Indië in Tsjechoslowakije ......................................................................... 173 Besprekingen en aankondigingen Balázs Venkovits: Emigrant, Traveler, and Soldier: István Radnai’s Diary from Hungary to Sumatra and the Russian Front ................................. 207 Pálma Varga: Een reis in ruimte en tijd .............................................................. 211 Gábor Pusztai: In Memoriam John Neubauer (1933-2015) ................................. 215 Over de auteurs ................................................................................. 217 Acta Neerlandica, 12 (2016) © Debreceni Egyetemi Kiadó Gábor Pusztai Hongaren in de Nederlandse koloniën* In plaats van een inleiding De geschiedenis van de overzeese koloniale bezittingen van Nederland begon met een groot avontuur, de Eerste Schipvaart, de eerste Neder- landse expeditie naar wat toen Indië heette. Onder leiding van Cornelis de Houtman vertrokken in 1595 vier schepen uit Texel om na twee jaar met een gehavende vloot terug te keren. Van de vier schepen waren er maar drie over, en van de oorspronkelijk 240 opvarenden waren bij terugkeer slechts 87 in leven.1 De rest was overleden aan ziekte of gesneuveld in de talrijke gevechten. De opbrengst van de expeditie (een bescheiden hoeveelheid peper) dekte net de kosten. Toch waren de opdrachtgevers en kooplui tevreden. De route naar de Oost was gevonden en De Houtman heeft na vele mislukte pogingen in andere richtingen (bijvoorbeeld de Noordoostelijke doorvaart) uiteindelijk bewezen dat de Nederlandse schepen op eigen kracht naar Azië konden varen. Het was het startschot voor honderden schepen die allemaal naar de Oost wilden om handel te drijven en rijk te worden. Maar de reis – en dat toonde de Eerste Schip- vaart zeer duidelijk aan – was niet zonder gevaren. De reis naar Indië betekende toen en ook nog enkele eeuwen later een sprong in het duister, een onzekere toekomst. Maar tegelijkertijd was het ook een uitgelezen kans om een tropisch avontuur mee te maken, rijk te worden en het liefst met veel geld terug te keren naar patria. Maar dit lukte slechts weinigen. De hygiëne aan boord liet sterk te wensen over2 en de eenzijdige voeding veroorzaakte ziektes als scheurbuik, waaraan de opvarenden bij dozijnen stierven. En de weinigen die heelhuids Batavia bereikten, konden nog lang niet opademen. Tropische ziekten zoals malaria, dysenterie, cholera 6 Gábor Pusztai en lepra vergden hun tol. Van de Oost-Indiëvaarders keerde gemiddeld slechts een derde behouden naar huis.3 Toen de VOC (1602-1799) tot de grootste handelsonderneming van zijn tijd uitgroeide, waren de manskrachten uit Nederland niet meer voldoende. Werknemers uit het buitenland waren noodzakelijk om de groei te kunnen volgen. Van alle VOC-dienaren die in tweehonderd jaar naar de Oost voeren, was de helft buitenlander.4 Vooral Duitsers, Fransen, Noren, Zweden, maar ook Polen, Tsjechen en Hongaren traden in de dienst van de VOC. Zonder deze toestroom uit het buitenland was het niet mogelijk de VOC verder te laten groeien en de concurrentie van de Portugezen en later die van de Engelsen tegen te gaan. De grootste groep buitenlandse werknemers van de VOC bestond uit Duitsers.5 Waarschijnlijk ging het om honderdduizenden Duitse werknemers. Een veel bescheidener aantal vertegenwoordigde de Hongaarse VOC-dienaren. Het gaat in hun geval om een groep van ca. 118 mensen. Over de Hongaarse werknemers van de VOC gaat het artikel van Gábor Pusztai en Kees Teszelszky. In de 19e eeuw, na de val van de VOC, begon de echte kolonisatie van de Indonesische archipel. Nederland wilde de binnenlanden en ook de eilanden buiten Java (de buitengewesten) beheersen en winst maken in de kolonie. Insulinde moest een wingewest worden. Na het Engelse tussenbestuur (1811-1816) en de invoering van het cultuurstelsel (1830) kwam de tijd van liberalisatie (1870). Na 1870 werd de kolonie opener en ook voor buitenlanders toegankelijker. De meest bekende Hongaar uit het voormalige Nederlands-Indië is tegenwoordig de ex-Deli-planter, schrijver en literaire vertaler László Székely. Hij schreef niet alleen twee boeken over zijn ervaringen op Sumatra Van oerwoud tot plantage (1935) en Rimboe (1946), maar ook talrijke verhalen, die in 2007 in de bundel Dit altijd alleen zijn werden ge- publiceerd. Hij vertaalde samen met zijn vrouw veel eigentijdse Neder- landse romans naar het Hongaars, en ook Hongaarse literatuur naar het Nederlands. Tot zijn bekendheid in Nederland heeft het literaire succes van zijn echtgenote, Madelon Lulofs, wezenlijk bijgedragen. De succes- schrijfster uit de jaren dertig heeft met romans als Rubber (1931), Koelie (1932) en Hongertocht (1936) de gemoederen in Nederland en ook in de kolonie in beroering gebracht. De schandalen rondom haar werk, en ook rond het boek van haar man hebben hun steentje bijgedragen tot de bekendheid van het echtpaar.6 Over Madelon Székely-Lulofs en László Székely schrijven drie auteurs in deze bundel. Over het wel en wee van het echtpaar op Sumatra en in Boedapest schrijft Frank Okker, de biograaf Hongaren in de Nederlandse koloniën 7 van Madelon Lulofs.7 Over het conflict tussen het echtpaar en de rechtse journalist Zentgraaff schrijft de literatuur- en pershistoricus uit Leiden, Gerard Termorshuizen. Over de verhalen van László Székely biedt ons Rosemarijn Hoefte, Leids historica van de KITLV, een interessante analyse. Hongaarse uitgave van Koelie door Madelon Székely-Lulofs. 8 Gábor Pusztai Ook in andere delen van het Nederlandse koloniale rijk waren Hon- garen aanwezig. En ze waren niet altijd brave burgers. Zo’n figuur was Frans Pavel Killinger, een uit Hongarije afkomstige inspecteur van de politie in Suriname. Hij ondernam in 1910 een mislukte poging tot een staatsgreep in Paramaribo. Over dit spannende verhaal en de lotgevallen van Killinger schrijft de Amsterdamse hoogleraar, specialist in Suri- naamse literatuur en geschiedenis, Michiel van Kempen. Tot slot wordt door Sylva Sklenářová en Wilken Engelbrecht in een interessante studie over de rol van Tsjechische migranten in Nederlands-Indië bericht. De teksten in deze bundel behandelen allemaal bijzondere onder- werpen uit de koloniale geschiedenis van Nederland en tonen aan dat er wel degelijk contact en interesse was voor de Nederlandse koloniën van uit Centraal-Europa. Toch is het tenminste even interessant wat in deze bundel ontbreekt. Het gaat om figuren, die in deze bundel een plaats hadden moeten krijgen, maar vanwege gebrek aan plaats, tijd en verder onderzoek niet hier terecht zijn gekomen. Zo iemand was de Hongaarse kleermakersleerling uit Baja, András Jelky (1738-1783). Het verhaal van Jelky verscheen het eerst in 1779, in het Duits en die versie werd maar liefst binnen één jaar drie keer herdrukt. Twee drukken kwamen uit in Wenen8 en een in Praag.9 Bij de eerste twee uitgaven werd de auteur niet vermeld, maar bij de derde druk zien we de naam Anton Ferdinand von Geissau (1746-1809) als schrijver.10 Het is waarschijnlijk dat Jelky zijn verhaal aan hem of aan iemand anders heeft verteld