ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK£ODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. LIV, 14 SECTIO B 1999 Zak³ad Geografii Regionalnej Instytut Nauk o Ziemi UMCS Ewa SKOWRONEK Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoci cz³owieka w ostatnim tysi¹cleciu Changes in the landscape in the Upper Wieprz river-basin under the influence of man's activity in the last millennium WSTÊP Dorzecze górnego Wieprza wchodzi w sk³ad Roztocza Szczebrzeszyñskie- go i Tomaszowskiego (Buraczyñski 1997). Wielowiekowa ewolucja rodowiska geograficznego w tej czêci Polski, modyfikowana ingerencj¹ cz³owieka, nie doprowadzi³a do utraty wartoci jego walorów przyrodniczych i krajobrazo- wych. W obu tych regionach stopieñ oddzia³ywania antropogenicznego jest je- szcze wzglêdnie niewielki (SkowronekZmiany krajobrazu w dorzeczu górnego1998;Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoci cz³owieka... wieca 1998). Analiz¹ objêto obszar miêdzy Krasnobrodem i Szczebrzeszynem. Teren, ograniczony wododzia³em ni¿szej rangi, zajmuje powierzchniê 214,1 km2 (20,6% powierzchni dorzecza) (ryc. 1). Zamkniêty odcinek Wieprza od Kras- nobrodu do Szczebrzeszyna ma d³ugoæ oko³o 35 km (11,5% biegu rzeki). Obszar zbudowany jest ze ska³ górnokredowych (opoki, margle, gezy) z nieci¹g³¹ pokryw¹ utworów czwartorzêdowych. G³ówne ogniwa czwartorzê- du w obszarach miêdzydolinnych to: peryglacjalne utwory eluwialno-deluwial- ne (mu³ki, piaski lub gliny), zalegaj¹ce bezporednio na pod³o¿u kredowym, gliny zwa³owe z rozdzielaj¹cymi je piaskami oraz utwory lessowe. Less tworzy ci¹g³¹ pokrywê na Roztoczu Szczebrzeszyñskim (o mi¹¿szoci maksymalnej do 20 m w rejonie Szczebrzeszyna) lub niewielkie p³aty na Roztoczu Tomaszo- 280 Ewa SKOWRONEK Ryc. 1. Po³o¿enie obszaru badañ The land covered for the analysis wskim (okolice Guciowa, Bondyrza). Utwory czwartorzêdowe w dolinie Wie- prza, o maksymalnej mi¹¿szoci 3070 m, reprezentowane s¹ przez plejstoceñ- skie osady ¿wirowo-piaszczyste i mu³ki oraz holoceñskie deluwia piaszczyste i pylaste, a tak¿e osady mineralno-organiczne (Buraczyñski 1984, 1997). W ska³ach górnokredowych i utworach czwartorzêdowych wystêpuj¹ wody podziemne. Ich zwierciad³o zalega p³ytko w dnie doliny Wieprza, natomiast pod obszarami wierzchowin mi¹¿szoæ strefy aeracji wzrasta do kilkudziesiêciu metrów, miejscami przekracza 50 m (Michalczyk 1982). Ze ska³ami górnokre- dowymi zwi¹zany jest g³ówny, u¿ytkowy poziom wodonony, tzw. roztoczañ- Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoci cz³owieka... 281 ski. Poziom ten drenowany jest przez ród³a. W dolinie Wieprza miêdzy Krasnobrodem i Szczebrzeszynem zarejestrowano 27 czynnych róde³, w tym 22 wyp³ywy szczelinowo-warstwowe o ³¹cznej wydajnoci oko³o 370 l/s (Bar- toszewski, Michalczyk 1996). CEL I METODA BADAÑ W opracowaniu podjêto próbê oceny przeobra¿eñ krajobrazu dorzecza gór- nego Wieprza w ostatnim tysi¹cleciu, wywo³anych rozwojem osadnictwa i dzia- ³alnoci¹ gospodarcz¹. W podjêtych badaniach wykorzystano opisy historyczne oraz materia³ kartograficzny w postaci planów i map. W studiach nad zmianami rodowiska w ostatnich dwóch stuleciach wyko- rzystano zdjêcie wojskowo-topograficzne Wojenno-Topograficzieskogo Upraw- lenia w podzia³ce 1:42 000 (pó³wiorstówka), opracowane w latach 18861893, powiêkszone w 1915 r. przez Niemców do skali 1 : 25 000, oraz mapê PPGK w skali 1 : 50 000 z 1981 r. (stan z 1974 r.). Porównanie wyników badañ kartometrycznych, przedstawionych na mapach zbiorowisk rolinnych oraz ele- mentów antropogenicznych, pozwoli³o na uchwycenie doæ szczegó³owych zmian krajobrazu w czasie oraz tendencji w zagospodarowaniu dorzecza. Dynamikê przeobra¿eñ rodowiska we wczeniejszych wiekach okrelono na podstawie materia³ów archiwalnych i danych z literatury, wed³ug metody zastosowanej w opracowaniach Maruszczaka (1974, 1988) i Skowronek (1997, 1998). Uzyskane wyniki badañ kartometrycznych, wzbogacone o historycznie udokumentowane dzia³ania ludzkie, pozwoli³y wyró¿niæ etapy przeobra¿eñ, które zachodzi³y w krajobrazie dorzecza od pocz¹tków tysi¹clecia. PRZEMIANY LUDNOCIOWE I GOSPODARCZE W DORZECZU GÓRNEGO WIEPRZA Najstarsze lady pobytu cz³owieka na tym terenie pochodz¹ z pónego vi- stulianu (12 0008000 BC). Prawdopodobnie w koñcowej fazie interstadia³u bölling (10 50010 300 BC), w dolinie Wieprza (Bondyrz) pojawi³a siê grupa koczowników, reprezentuj¹ca pón¹ fazê osadnictwa magdaleñskiego (Libera 1992). W mezolicie (80004000 BC) przybyli tutaj ³owcy nale¿¹cy do grupy kultury komornickiej i janis³awickiej (Libera 1992). Podczas neolitu (oko³o 3100 BC) gospodarowali w dorzeczu pasterze i rolnicy kultury pucharów lejko- watych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej (Nosek 1957; Gardawski, Su³ow- ski 1974; Gurba 1978, 1985). Z wczesnej epoki br¹zu (14501200 BC) pocho- 282 Ewa SKOWRONEK dz¹ liczne znaleziska oraz du¿a iloæ stanowisk kultury trzcinieckiej (Majdan Nowy, Guciów, Bondyrz, Kaczórki, Hutki) (Machnik 1961; Rogoziñska 1961; Wróbel 1991). W rodkowym okresie tej epoki (12001000 BC) pojawi³ siê na Roztoczu lud kultury ³u¿yckiej (Bondyrz, Bli¿ów, Guciów) (Gurba 1985). W kolejnych stuleciach region ten by³ s³abo zaludniony. Dopiero od pocz¹tków wczesnego redniowiecza (VI w.) nast¹pi³a wyrana poprawa sytuacji osadni- czej. Wówczas na ca³ym Roztoczu by³o ju¿ kilkanacie osiedli, w tym: Bon- dyrz, Guciów, Kaczórki, Szczebrzeszyn (Gurba 1965; Gardawski 1974; Kuty- ³owska 1990). W okresie wczesnopiastowskim obszar nale¿a³ do Grodów Czerwieñskich, o które rywalizowa³a Polska i Ru. Jego znaczenie podnosi³ równie¿ szlak handlowy przebiegaj¹cy z Kijowa do Krakowa i Pragi Czeskiej (Wilgatowie 1954; W¹sowicz 1961; Myliñski 1974). Przypuszcza siê, ¿e nawi¹zywa³y do niego inne drogi, mniejszej rangi, przebiegaj¹ce przez Roztocze dolin¹ Wie- prza. Wskazuje na to lokalizacja grodów w Guciowie i Kosobudach (Michal- czuk 1996). Istniej¹ca sieæ osadnicza uleg³a zniszczeniu na skutek licznych na- jazdów, które wyst¹pi³y w wieku XIII. Jej odbudowê zapocz¹tkowano w kolej- nym stuleciu (tab. 1). Po otrzymaniu dóbr szczebrzeskich, oko³o 1379 roku (Myliñski 1981), do Dymitra Gorajskiego nale¿a³y Szczebrzeszyn, Kosobudy, Brody oraz Topólcza. Pod koniec XV wieku (1497 r.), na skutek nadañ Jana i Aleksandra Tarno- wskich, ówczesnych w³acicieli w³oci, powsta³a osada m³yñska Wyw³oczka (Stworzyñski 1834). Najwiêksze o¿ywienie i rozwój miejscowoci przyniós³ ze sob¹ wiek XVI (tab. 1). W 1519 roku El¿bieta z Tarnowskich Kurozwêcka wydzieli³a czêæ wsi Brody, zwanej od tej pory Brodem Starym (obecnie Brody Du¿e) i utworzy³a now¹ osadê lokowan¹ na prawie wo³oskim Bród Wo³oski (obecnie Brody Ma³e). Zamieszkali w niej osadnicy wo³oscy. W 1526 roku Stanis³aw Kmita, w³aciciel Szczebrzeszyna, zmieni³ prawo obowi¹zuj¹ce we wsi z wo³oskiego na niemieckie. Mieszkañcy Brodów otrzymali zezwolenie na przemia³ zbo¿a w m³ynie Rudy; jest to pierwsza wzmianka o istnieniu wsi Rudka. Z roku 1593 pochodzi zapis o powstaniu osady przy hucie szk³a w Obroczy, wie zosta³a lo- kowana oko³o roku 1580 (Stworzyñski 1834). Inwentarz z 1564 roku informuje o istnieniu we w³oci szczebrzeskiej Górków Turzyñca i ¯urawnicy. Z 1593 roku pochodz¹ wzmianki o B³oniu i Kawêczynie (Stworzyñski 1834). W 1572 roku prawo miejskie uzyska³ Krasnobród (Czarnecki 1997). By³o to drugie, po Szczebrzeszynie, miasto na badanym obszarze. W 1593 roku Jan Zamoyski na- by³ od Czarnkowskich, spadkobierców Górki, dobra szczebrzeskie i przynale¿- ne do nich lasy. W koñcu 1594 roku, z inicjatywy ordynata, w s¹siedztwie Rudki powsta³ Zwierzyniec (Czarnecki 1997). W pierwszej po³owie XVII wie- ku, w dobrach adamowskich hrabiów Tarnowskich, pojawi³ siê Bondyrz (Bon- Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wp³ywem dzia³alnoci cz³owieka... 283 dyra 1993). W XVIII wieku powsta³a Panasówka (zwana wczeniej Porêb¹) oraz Senderki, za³o¿one przez Tarnowskich w 1765 roku. Wiek XIX przyniós³ dalszy rozwój osiedli, z tego okresu pochodz¹: Bli¿ów, Guciów, Jacnia, Trze- pieciny, Kaczórki, po³o¿one po lewej stronie Wieprza oraz Sochy, Szozdy, Florianka lokowane w lasach zwierzynieckich (Skowronek 1999) (tab. 1). Tab. 1. Chronologia miejscowoci w dorzeczu górnego Wieprza Chronology of localities in the Upper Wieprz basin Okres od XIV do XIX wieku XIV XV XVI XVII XVIII XIX Brody Du¿e Wyw³oczka B³onie Bondyrz Panasówka Bli¿ów Kosobudy Brody Ma³e Podklasztor Senderki Borek Szczebrzeszyn Hutki Stara Huta Florianka Topólcza Kawêczyn Guciów Kawêczynek Hucisko Krasnobród Jacnia Obrocz Kaczórki Rudka Lasowce Turzyniec Sochy Zwierzyniec Szozdy ¯urawnica Szperówka Trzepieciny Opracowanie w³asne na podstawie: Stworzyñski (1834), Sulimierski i in. (1880), Chlebow- ski (1919), Persowski (1962), Kura (1983), Wojciechowski i in. (1986), Szczygie³ (1990), Bon- dyra (1993), Czarnecki (1997). Mieszkañcy powstaj¹cych osad trudnili siê nie tylko rolnictwem. W 1580 roku w Rudce pracowa³ m³yn z foluszem, tartak i tzw. ruda. W Obroczy znajdowa³a siê wspomniana ju¿ huta szklana, a ponadto kunia i tartak. M³yn i kolejna huta szklana pracowa³y miêdzy Kawêczynem i Topólcz¹. W Wyw³o- czce w 1589 roku istnia³ browar z gorzelni¹, tartak, huta i kunia. W kolejnym stuleciu Zamoyscy za³o¿yli w lasach zwierzynieckich hutê ¿elaza, przy której z czasem lokowali wie zwan¹ Star¹ Hut¹ (Stworzyñski 1834; Skowronek 1999). Silne o¿ywienie w dziedzinie uprzemys³owienia przynios³y ze sob¹ druga po³owa XVIII wieku, a zw³aszcza wiek XIX. Lokalnym orodkiem przemys³u zosta³ Zwierzyniec. W 1805 r. Stanis³aw Zamoyski za³o¿y³ tutaj zak³ad mecha- niczny produkuj¹cy narzêdzia rolnicze. W 1831 roku na terenie miejscowoci pracowa³a równie¿ gwodziarnia i browar (Stworzyñski 1834; Tabaka 1962). Rozwija³ siê przemys³ rolno-spo¿ywczy. W pierwszej po³owie XIX wieku w dorzeczu znajdowa³o siê kilka m³ynów, m.in. w Obroczy, Rudce, Turzyñcu 284 Ewa SKOWRONEK i Szczebrzeszynie. Inn¹ wa¿n¹ ga³êzi¹ gospodarki by³ przemys³ drzewny. Obej- mowa³ on m.in. tartaki. W po³owie XIX wieku w Zwierzyñcu by³y dwa takie zak³ady, ponadto funkcjonowa³a tutaj równie¿ gontarnia. Smolarnia, zwane tak- ¿e maziarni¹, pracowa³a w Kaczórkach. Wytwarza³a ona w niewielkich ilo- ciach terpentynê i oleje, jak równie¿ wêgiel drzewny. W ró¿nych okresach ist- nia³o kilka pota¿ni, najd³u¿ej w Zwierzyñcu (Stworzyñski 1834; Bondyra 1993).