Sobieszczak, Piotr Rozwój społeczno-gospodarczy Suraża w okresie dwudziestolecia międzywojennego "Juchnowieckie szepty o historii", 4, 2019, s. 99-160 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. Piotr Sobieszczak Rozwój społeczno-gospodarczy Suraża w okresie dwudziestolecia międzywojennego Suraż już od wielu lat jest dla archeologa i historyka wdzięcznym te- matem badawczym. Pierwsza monografia miasta ukazała się w 1937 r. sta- raniem białostockiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Jej autorem był Aleksander Stafiński, historyk i nauczyciel szkoły po- wszechnej, który mając do dyspozycji długo zbierane przez siebie doku- menty i relacje miejscowej ludności, podjął się próby nakreślenia złożonej i niezwykle interesującej historii dawnego grodu nad Narwią. Stafiński podał również wiele informacji o funkcjonowaniu miasta z czasów mu współczesnych1. 99 Zainteresowanie historią Suraża znacznie wzrosło po zakończeniu II wojny światowej. Nie ulega jednak wątpliwości, że w dotychczasowej obszernej historiografii tego jednego z najstarszych miast w wojewódz- twie podlaskim większość opracowań poświęcono jego najdawniejszym dziejom. Wyniki badań z ostatniego ćwierćwiecza prezentowane były m.in. na łamach „Studiów Podlaskich” oraz nieistniejącego już czasopisma „Białostocczyzna”2. W 2010 r. ukazała się bogato udokumentowana źród- łowo monografia parafii rzymskokatolickiej w Surażu autorstwa Marty Sokół i Wiesława Wróbla. Opracowanie nie tylko podsumowało dotych- czasowy stan wiedzy o najstarszych dziejach miasta, lecz także przyniosło szereg nowych ustaleń badawczych3. Ciągle czekają na swoje opracowania czasy historii najnowszej, zwłaszcza pod kątem społeczno-gospodarczego funkcjonowania miasta. 1 A. Stafiński,Z przeszłości Suraża. Materiały do monografii miast obecnego powiatu bia- łostockiego, Białystok 1937. 2 W 1995 r. z okazji 550. rocznicy nadania praw miejskich Suraża pojawił się specjalny numer „Białostocczyzny” (nr 3/95) poświęcony w całości historii miasta nad Narwią. 3 M. Sokół, W. Wróbel, Kościół i parafia pw. Bożego Ciała w Surażu. Monografia histo- ryczna do 1939 r., Suraż 2010. Informacje w tej kwestii pojawiły się już częściowo w pracach Aleksandra Stafińskiego, Wiktora Ormickiego4, Zbigniewa Romaniuka5, a także we wspomnianej już monografii Marty Sokół i Wiesława Wróbla. O przyczy- nach upadku dawnego grodu nad Narwią na przełomie XIX i XX w. pisał m.in. Adam Czesław Dobroński6. Problemy, z jakimi borykał się Suraż krót- ko po odzyskaniu niepodległości, miały swoje przyczyny jeszcze w okresie niewoli. W 1869 r. zaborca rosyjski zdegradował Suraż do miana osady, co miało być karą za sprzyjanie powstańcom. Dopiero w 1875 r. przywrócono miastu dawny status7. Wzrost liczby ludności w kolejnych latach świadczył o względnie dobrym rozwoju miasta, co skończyło się zresztą krótko po wybuchu I wojny światowej. Celem niniejszego artykułu jest nakreślenie obrazu życia miasta w okresie dwudziestolecia międzywojennego ze szczególnym uwzględnie- niem spraw społeczno-gospodarczych. W pracy wykorzystano dokumen- ty przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (m.in. zespoły: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Związek Powiatów Rzeczypospolitej Polskiej), Archiwum Państwowym w Białymstoku (zespół: Urząd 100 Wojewódzki Białostocki 1920–1939) oraz opracowania i prasę wydawaną w latach 1918–1939. Zanim nadeszła wolność Suraż poważnie ucierpiał w czasie I wojny światowej, a walczące między sobą wojska rosyjskie i niemieckie nie zważały na zabytkową za- budowę miasta. Przy budowie umocnień Rosjanie posługiwali się mate- riałem z rozebranych przez siebie domów mieszkalnych i gospodarczych. Dodatkowo wycięto część okolicznych lasów, a drzewo wykorzystano do wzmocnienia okopów i zasieków. Walki nad Narwią trwały od 15 do 29 sierpnia 1915 r. i zakończyły się zepchnięciem wojsk rosyjskich na wschód. Pod koniec walk Rosjanie podpalili około stu domów mieszkal- nych, a także nieznaną liczbę obiektów gospodarskich, spalili również dwa 4 W. Ormicki, Miasta w województwie białostockim, Kraków 1938, s. 8–9. 5 Z. Romaniuk, Miasta i miasteczka powiatów białostockiego, bielskiego i sokólskiego w latach 1914–1915, w: Małe miasta. Kultura i oświata, red. M. Zemło, Supraśl 2004, s. 48. 6 A.C. Dobroński, Miasta województwa podlaskiego, Białystok 2014, s. 308–311; tenże, Utracona wielkość, „Medyk Białostocki” 87/88, 2010, s. 24–27. 7 A. Stafiński, dz. cyt., s. 50. mosty na Narwi. Ogółem w wyniku walk zniszczono ponad 80% zabudo- wy miasta. Początek ponad trzyletniej okupacji niemieckiej rozpoczął się od odbudowy zniszczeń, budowy kładki przez rzekę Narew oraz poprawy przejezdności dróg. Niemcy utworzyli stanowisko burmistrza, a posteru- nek z Turośni Kościelnej oddelegował do miasta dwóch żandarmów do pełnienia porządku8. Zwiastuny kończącej się wojny światowej dotarły również do Suraża. 18 listopada 1918 r. żandarmeria niemiecka opuściła miasto, a od strony Łap wkroczył czteroosobowy patrol. Wkrótce przybyło dwóch ofi- cerów polskich, członków Polskiej Organizacji Wojskowej, którzy zajęli się zabezpieczeniem miasta i rozpoczęli werbunek do tworzącego się Wojska Polskiego. Już w grudniu pojawiły się stałe patrole złożone z żołnierzy 10. Pułku Ułanów, który tworzył się wówczas w Pietkowie. Z dniem 31 grudnia 1918 r. wschodnią część miasta zajął przybyły z Białegostoku pluton niemieckich „Huzarów śmierci”, który stacjonował tu do 2 lute- go 1919 r. Jego obecność zaznaczyła się rabunkami i rekwizycjami. Często dochodziło do wymiany ognia między patrolem polskim znajdującym się po zachodniej stronie Narwi. Dopiero 3 lutego 1919 r. Niemcy wycofali się 101 z Suraża w kierunku Białegostoku, a miasto zostało w całości zajęte przez 10. Pułk Ułanów9. Poważną przeszkodą w odbudowie państwa polskiego było za- grożenie ze strony Rosji bolszewickiej. Wojna z 1920 r. postawiła na nowo w gotowości zbrojnej tysiące młodych ludzi. W dniach 26–31 lipca 1920 r. toczyły się pod Surażem walki odwrotowe wojsk polskich mających za za- danie opóźniać bolszewicki marsz na zachód. Brały w nich udział m.in. 4. Pułk Piechoty Legionów, 21. pułk piechoty, 36. Pułk Legii Akademickiej i 2. baon saperów10. Niestety 2 sierpnia 1920 r. bolszewicy zajęli miasto i roz- poczęli okres krótkich, ale dotkliwych rządów. Po zorganizowaniu przez nich sztabu i miejscowej milicji nastąpiły aresztowania: ks. Bonifacego Oleszczuka, ks. Ryszarda Knobelsdorfa i właściciela majątku Reńszczyzna 8 Tamże, s. 51–52; „Dziennik Białostocki”, 24 II 1936, s. 6. 9 A. Stafiński, dz. cyt., s. 52–53. 10 Tamże, s. 53–54. Obronę odcinka Narwi pomiędzy Łapami a Surażem powierzono 201. ochotniczemu pułkowi piechoty. Walczył w nim m.in. Józef Dubaniewicz rodem z Michałowa, student prawa, który w czasie bitwy pod Surażem został ranny i dostał się do niewoli sowieckiej. Do kraju powrócił dopiero w 1921 r. (zob. „Dziennik Białostocki”, 12 I 1927, s. 4). – Mieczysława Falkowskiego. Księdza Knobelsdorfa i Falkowskiego roz- strzelano, ks. Oleszczuka natomiast wypuszczono dzięki staraniom miesz- kańców. Dodatkowo bolszewicy mieli rozstrzelać pod Surażem 15 niezna- nych osób. Kontrofensywa wojsk polskich znad rzeki Wieprz zatrzymała najazd bolszewicki i zmusiła agresorów do odwrotu. W nocy 18 sierpnia 1920 r. Suraż został ostatecznie zajęty przez 6. Pułk Piechoty Legionów11. Od osady do miasta W latach 1919–1923 Suraż posiadał status osady, choć zdaniem Stafińskiego miał on w tym czasie radę miejską i zarząd, a władze powia- towe uznawały go podobno za samodzielną jednostkę samorządową12. Z uwagi na brak źródeł trudno dokładnie odtworzyć funkcjonowanie miejscowości pod względem ustrojowym w tym okresie. Pewne jest na- tomiast, że dopiero Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z 17 lutego 1923 r. Suraż włączono w poczet miast, rozciągając w ten spo- sób na miejscowość nad Narwią dekret z 4 lutego 1919 r. o samorządzie miejskim13. Pod względem administracyjnym Suraż znalazł się w powiecie 102 białostockim i utworzonym w sierpniu 1919 r. województwie białostoc- kim. Od strony zachodniej miasto graniczyło z gminą Poświętne (powiat wysokomazowiecki), na północnym zachodzie zaś grunty należące do miasta stykały się z granicą gminy miejskiej Łapy. Grunty Suraża znajdują- ce się w południowej części graniczyły z gminą Topczewo (powiat bielski), a od północy i wschodu była to gmina Zawyki (powiat białostocki)14. W latach dwudziestych XX w. miasto zabiegało o przyłączenie na powrót do jego granic odległej o kilometr kolonii Końcowizna. Urzędnicy miejscy przekonywali władze powiatu białostockiego, że w czasie I woj- ny światowej została ona przez Niemców bezprawnie oderwana z Suraża i przyłączona do gminy wiejskiej w Zawykach. Wskazywano też na istnie- jącą od dawna „łączność interesów” kolonii z miastem z racji jej bliskiej odległości oraz wspólnotę interesów gospodarczych. Przewidywano, że powiększone w ten sposób terytorium miasta będzie mogło szybciej się 11 A. Stafiński, dz. cyt., s. 53–55; „Dziennik Białostocki”, 24 II 1936, s. 6; „Ziemia Lubelska”, 8 IX 1920, s. 1. 12 A. Stafiński, dz. cyt., s. 56. 13 „Dziennik Ustaw” z 1923 r., nr 18, poz. 121. 14 Mapa: Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej. Podział na gminy według stanu z dnia 1.IV.1933 roku, skala: 1 : 1 000 000. rozwijać gospodarczo, zwłaszcza że w kierunku nowej kolonii planowana była przyszła rozbudowa miasta.