UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY W WILNIE WYDZIAŁ SLAWISTYKI KATEDRA FILOLOGII POLSKIEJ El żbieta Głazko Starcie dwóch światów w twórczo ści Sergiusza Piaseckiego Praca magisterska przygotowana pod kierunkiem doc. dr Romualda Naru ńca w Katedrze Filologii Polskiej Wilno 2007 Spis tre ści Wst ęp ..............................................................................................................................3 I. Król granicy i bóg nocy, który si ę stoczył do poziomu literata polskiego. Życiowe losy pisarza.................................................................................................................................6 II. Kronikarz świata odrzuconego ...........................................................................20 2.1 Świat złodziei ................................................................................................22 2.2 Świat przemytników......................................................................................26 2.3 Świat „odrzuconych“ kobiet ..........................................................................28 2.4 Świat alkoholu i narkotyków..........................................................................30 III. Zderzenie „ świata” z „anty światem”...................................................................35 3.1 Świat bolszewickiej Rosji a świat niepodległej Polski....................................35 3.2 Doktryna sowiecka i propaganda komunistyczna a rzeczywisto ść polskich Kresów ...........................................................................................................................39 3.3 Ofiarno ść i po świ ęcenie a fałsz i obłuda, dzieje Armii Krajowej....................44 3.4 Cywilizacja zachodnia a Polska Ludowa........................................................52 Zako ńczenie ..................................................................................................................60 Bibliografiafa ................................................................................................................62 2 Wst ęp Jeszcze do niedawna powa żna krytyka literacka wła ściwie nie zajmowała si ę ocen ą twórczo ści Sergiusza Piaseckiego, poniewa ż do 1989 roku w Polsce na Piaseckiego obowi ązywał tak zwany „zapis cenzorski“. Było to specyficzne „wyró żnienie” komunistycznych władz dla pisarzy. Nie tylko, że nie mo żna było publikowa ć ich prac, ale nawet z nimi polemizowa ć, cytowa ć, w ogóle nie wolno było wymienia ć ich nazwiska w jakimkolwiek (nawet najbardziej niewinnym) kontek ście. Piasecki zasłu żył sobie na ten „przywilej“ na równi z Czesławem Miłoszem, Witoldem Gombrowiczem, Józefem Mackiewiczem. Zreszt ą był nawet zgłoszony do literackiej Nagrody Nobla w roku 1938. Jak wiadomo, w ostatnich latach na półki ksi ęgar ń powracaj ą dawno zapomniani, przede wszystkim przedwojenni autorzy. Żaden z nich nie prze żył jednak powrotu w tak imponuj ącym stylu jak Sergiusz Piasecki. Jego koronna powie ść – Kochanek Wielkiej Nied źwiedzicy – według rankingu „Rzeczpospolitej” uplasowała si ę na pierwszej pozycji pod wzgl ędem sprzedanych egzemplarzy w kategorii polskiej prozy fabularnej XX wieku. Mno żą si ę dodruki innej jego ksi ąż ki – Zapiski oficera Armii Czerwonej .1 Ten sukces wydawniczy Piaseckiego potwierdza jego przedwojenn ą sław ę. Sław ę, któr ą zdobył pierwsz ą swoj ą powie ści ą. Dwa lata mi ędzywojennych wyda ń i wznowie ń Kochanka Wielkiej Nied źwiedzicy wyniosły autora na trzecie miejsce pod wzgl ędem liczby sprzedanych egzemplarzy po Karierze Nikodema Dyzmy Doł ęgi-Mostowicza i Dzikusce Zarzyckiej, a w plebiscycie czytelników „Wiadomo ści Literackich” w roku 1938 proza Piaseckiego uzyskała drug ą lokat ę, ust ępuj ąc jedynie Ładowi serca Jerzego Andrzejewskiego. 2 Cho ć zdaniem krytyków pisarstwo Piaseckiego nie wytrzymuje konkurencji takich mistrzów pióra jak Witold Gombrowicz, Bruno Schulz czy Józef Mackiewicz, to w historii polskiej literatury tak zwanej klasy „B“ ten poczytny autor nadal broni si ę skutecznie i utrzymuje wysok ą pozycj ę. Celem niniejszej pracy było wskrzeszenie z niepami ęci pisarza, przypomnienie jego sylwetki, jak równie ż jego twórczo ści pisarskiej. Miałam za zadanie zbada ć najwa żniejsze i najcz ęś ciej wyst ępuj ące w jego twórczo ści motywy, ukazać jakie czynniki miały wpływ na jego twórczo ść . Celem tak że było przedstawienie dwóch ró żnych światów, jakie wyst ępuj ą w utworach Piaseckiego. Cały materiał został zebrany za pomoc ą metody poszukiwawczej. Nast ępnie informacja została przeanalizowana i poklasyfikowana ze wzgl ędu na to, jakiego aspektu zaplanowanej 1 Andrzej Rafał Potocki, Stoczony do poziomu literata, „Życie“, 2001. 2 Tam że. 3 pracy dotyczyła. Utwory równie ż zostały zanalizowane i poklasyfikowane ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich motywy i w ątki. Cał ą prac ę podzieliłam na trzy rozdziały. W drugim i trzecim z nich zostały wydzielone po cztery podrozdziały. Ka żdy z nich dotyczy kolejnych etapów życia i twórczo ści pisarza. Pierwszy rozdział został po świ ęcony sylwetce Piaseckiego. Miałam za zadanie odpowiedzie ć na pytanie, kim był naprawd ę Sergiusz Piasecki? Czy tylko uzdolnionym literacko kryminalist ą? Czytaj ąc suche uzasadnienie wyroku wile ńskiego s ądu, pró żno by szuka ć w jego postaci jakich ś szczególnych cech osobowo ści, które po upływie lat uczyni ą z niego nie tylko pisarza, ale człowieka uczciwego, akceptowanego społecznie i darzonego zaufaniem. Prawdziw ą odpowied ź na pytanie „kim był Piasecki?” znale źć mo żna jedynie w jego skomplikowanym życiorysie. Wszystkie fakty przytoczone w życiorysie oparłam na mo żliwie dost ępnej mnie literaturze przedmiotu. Głównymi informatorami w tym wypadku były prace: Sergiusz Piasecki (1901-1964). Życie i twórczo ść Ryszarda Demla - malarza, grafika, witra żysty, literaty – emigracyjnego przyjaciela i biografa Piaseckiego oraz Żywot człowieka uzbrojonego Krzysztofa Polecho ńskiego - badacza i entuzjasty pisarstwa Piaseckiego z Uniwersytetu Wrocławskiego. Jego praca oparta na ogromnej ilo ści ró żnorodnych materiałów, okazała si ę niezwykle cenna, Polecho ński wyja śnia meandry biografii pisarza, przynosi wiele informacji na temat jego twórczo ści, jej recepcji i towarzysz ącej mu legendy literackiej. Informacje w tych pracach, uzupełniane były tak że z encyklopedii i słowników. Przy charakteryzowaniu Piaseckiego podawane były nie tylko suche fakty biograficzne, ale i cytowane s ądy innych pisarzy, poetów albo krytyków literatury. Drugi rozdział, po świ ęcony twórczo ści środowiskowej – ukazuj ącej panoram ę świata przest ępczego, został podzielony na cztery podrozdziały dotycz ące poszczególnych okresów jego twórczo ści. W ka żdym z nich zostały wyró żnione główne wątki i motywy, które dominowały w jego utworach: świat złodziei, przemytników i „odrzuconych“ kobiet, alkohol i narkotyki. Szczególnie pomocni w tym wypadku byli wspomniani ju ż Ryszard Demel, Krzysztof Polecho ński oraz Ewa Tomaszewicz (wnuczka Sergiusza Piaseckiego). Oprócz tego, wiele informacji o twórczo ści Piaseckiego wnie śli literaturoznawcy, krytycy i pisarze tacy jak, Julian Krzy żanowski, Melchior Wa ńkowicz, Cat-Mackiewicz, tak że w owym czasie publikowali swe wypowiedzi o Piaseckim świetni pisarze: Ferdynand Goetel, Marian Hemar, Józef Mackiewicz oraz inni. Ostatni rozdział tej pracy został po świ ęcony przedstawieniu konfliktu „ świata“ (niepodległej Polski) z „anty światem“ (Rosja Sowiecka), które wyst ępuj ą w utworach Piaseckiego. W czterech podrozdziałach kolejno analizuj ę chronologi ę zderzenia dwóch wspomnianych światów: bolszewickiej Rosji i niepodległej Polski, doktryny sowieckiej i 4 propagandy komunistycznej z rzeczywisto ści ą polskich Kresów, ofiarno ści i po świ ęcenia z fałszem i obłud ą w działalno ści Armii Krajowej, cywilizacji zachodniej a Polski Ludowej. Tu opierałam si ę na powie ściach, krótkich formach literackich, a tak że publicystyce Piaseckiego. Tak wi ęc niniejsza praca dotyczy nie tylko życia i działalno ści czołowego autora form popularnych, lecz równie ż przynosi ze sob ą charakterystyk ę jego twórczo ści, uwzgl ędniaj ącą główne motywy i w ątki wyst ępuj ące w powie ściach. 5 I. Król granicy i bóg nocy, który si ę stoczył do poziomu literata polskiego. Życiowe losy pisarza Witkacy nazwał go kiedy ś „pieszczotliwie“ poet ą - bandyt ą. Ten natomiast odpisał mu swoist ą dedykacj ą pisz ąc o sobie: „król granicy i bóg nocy, który si ę stoczył do poziomu literata polskiego“. 3 Mało jest źródeł do pełnej oceny przeszło ści pisarza, szczególnie do roku 1926, natomiast jest dużo domysłów, „pustych”, wieloznacznych i niewyja śnionych miejsc w jego biografii. Jedn ą z nich mo że by ć kwestia prawdziwej daty jego narodzin. Fakt ten, cho ć pozornie niezbyt wa żny, przedstawia problem mo żliwie dokładnego odtworzenia biografii pisarza, szczególnie nieoficjalnej, która jest w niewielkim stopniu poparta dokumentami (korespondencj ą), a opartej głównie na notatkach i ustnych przekazach osób, które go znały, a tak że na nielicznych wspomnieniach zawartych w wywiadach prasowych i odpowiedziach na ankiety emigracyjnych czasopism. Sergiusz Piasecki urodził si ę 1 kwietnia 1901 koło Baranowicz, mi ędzy Brze ściem Litewskim a Mi ńskiem Białoruskim. Data urodzin mo że budzi ć w ątpliwo ści, poniewa ż w ró żnych słownikach i encyklopediach 4 przyjmowano dat ę 1 czerwca 1899, która jest równie ż napisana na grobie pisarza. Ten bł ąd wyja śnił przyjaciel i biograf Piaseckiego − Ryszard Demel, według niego pisarz ze wzgl ędu na wi ęzienn ą przeszło ść : „ (...) obawiał si ę starych zapisków w rejestrach