KULTURHISTORISK VEGBOK. TEMA KART K440 RANDI BÅRTVEDT OG AXEL MYKLEBY Turistane, landskapet og dei fantastiske hotella Turistferdsla på Vestlandet fekk sitt store gjennombrot med den rutegåande dampskipstrafikken. I 1853 opna ruta mellom Hamburg og Bergen, og frå 1861 kunne turistar og andre ferdafolk ta «dampen» vidare innover fjorden til Hardanger. Då sette Ananias Dekke i fart det nybygde dampskipet «Vøringen». ionerturistane i 1830-40 åra sette framkomst og høveleg losji. På denne tida På få år vart Odda sokn i Søndre Ber- fart i turismen til fjellandet Noreg. fanst det ikkje hotell i distrikta, berre genhus Amt midtpunkt for reise livet på PI reise skildringar skreiv dei om alt, skysstasjonar med enklare tilhøve. Mange Vestlandet. Det meste av bygda er høg- frå geologi og botanikk til historie og prestegardar fungerte som losjihus for for- fjell, og gardane små og drivne med litt kultur. Dei skapte forventningar om vill nemme reisande. Prost NILS HERTZBERG leigehjelp om sommaren. På slutten av og vakker natur og eit fargerikt folk i i Ullensvang noterte ned alle besøk i 1800-talet var det berre utsikter til fattig- harmoni med landskapet. Men alt frå gjesteboka si – han var i praksis ein av dei dom for mange, og utvandringa til Ame- byrjinga av 1800-talet hadde vitskaps - første turistvertane i Hardanger – og han rika var stor. Turismen vart ein ny utveg menn og kunstnarar gjeve seg ut på opp- hadde før 1821 berre vore vitja av to ut- til levebrød for bygdefolket; som sesong- dagings ferder til fjellheimen og Vestlandet. lendingar. Prestegarden i Ullensvang hadde arbeid og attåtinntekt. Dette opna augo for landskapet og naturen eit godt omdømme i den tidlege turis- Lokalavisa observerer i 1898 store hjå mange. Målarstykke som «Brudefærden men, og etterkvart fekk også skysstasjonen endringar i bygda: i Hardanger» av ADOLPH TIDEMAND og på Utne ry for godt stell. Utne er idag eitt «Sammenligner man Odda nu og for 50-60 HANS GUDE vekte beundring og interesse. av dei eldste hotella i landet som framleis år tilbage, vil Forskjellen bli overvældende. Neppe Romantikkens natursyn og eventyr lyst er i drift (R387). nogen Bygd i Hardanger kan fremvise saadan skapte sterk reisehug hjå mange utlen- Dei fastbuande vart sjølve tidleg klar Forandring og Fremgang. Dengang stod der et dingar, og dei oversåg ofte vanskane med over kva turistane søkte og byrja å ut vikla par Smaahuse nede paa Polden, der var ingen «reiselivsproduktet» vidare. Lokal avisa Rørelse, og hvad Turister var, hadde man ingen HARDANGEREN skreiv i 1874 stolt om kva Anelse om. Nu ligger hele Bugten ombygget Det andre Hotel Hardanger turistane fekk oppleva i distriktet: her, og Værdierne tælles i hundretusinder». i Odda vart bygd i 1896. «De kommer for at indaande Hardangers Ved sida av Stalheim og sunde Luft, at beskue dets storartede Natur, Holmenkollen var dette eitt av Folket med sit klingande Modermaal, med sine dei største turisthotella i landet. Sæder, Skikke og Nationaldragter ...» 161 TURISTANE, LANDSKAPET OG DEI FANTASTISKE HOTELLA KULTURHISTORISK VEGBOK. TEMA KULTURHISTORISK VEGBOK. TEMA TURISTANE, LANDSKAPET OG DEI FANTASTISKE HOTELLA TURISTFERDSLA over bygdefolk, med bakgrunn i handels- HARDANGER» og hadde i 1887 100 SKJEGGEDALSFOSS gjekk det 12 timar, DEI FANTASTISKE HOTELLA andre av desse trehotella i sveitserstil fekk OG TURISTHOTELLA verksemd og skyssing. Fleire av dei hadde senger. Det var moderne og drive etter delvis i robåt og delvis til fots. For bygdefolket må turisthotella i 1880- det berre ei kort levetid og brann etter eitt Odda og Hardanger gjev oss utan tvil eit vore utanlands, som emi grantar eller i engelsk skikk, med lunsj midt på dagen Turistane kom sjeldan i kontakt med og 1890-åra har fortona seg som reine års drift. Av dei omlag 60 hotella frå representativt bilete av den første store teneste hjå rikfolk. Teologi professoren og middag kl 19. Sven døydde ung, og bygdefolk, til det var standsforskjellen og palass, samanlikna med ei vanleg bonde - 1880- og 90-åra i Horda land er halvparten turistperioden på Vestlandet. Den aukande Dr. HENRY BOYD frå Oxford kom som broren MIKAL kom heim frå Philadelfia språkproblema for store. Når dei ikkje var stove. Storleiken, arkitekturen, den over - blitt borte gjennom brann, riving eller turismen kravde fleire hotell. Englands- sportsfiskar til Odda i 1870-åra og vart og tok over. Han opna eit nytt «HOTEL på utflukt, heldt dei seg på hotellet, og der dådige dekoren, det elektriske lyset og flytting. Knapt 10 er idag framleis i bruk ruta mellom Newcastle og Bergen opna i sidan årviss gjest, heilt til krigs utbrotet i HARDANGER» (1896), etter at det gamle våga ikkje bygdefolket seg inn. Engelsk- plasseringa i landskapet gav mange av som hotell. 1890; den nye høg fjells vegen frå Telemark 1914 sette ein brå stopp for all turisme brann ned. Det nye hotellet hadde 110 mennene hadde frå 1890-åra eigen prest i desse hotella ein dåm av «Soria Moria slott». Dei fleste av desse fantastiske og største var ferdig i 1889, og i 1890 kunne ein for nokre år. Han skaffa seg eigen sommar- rom med 117 senger og matsal for 250 teneste i Odda, med gudstenester for til- Men det var store skilnader mellom dei; hotella i Noreg låg i Hordaland. Mellom første gong køyra gjennom Bratlands dalen villa i Odda, fiskehytte i Reinsnos og gjester, og det hadde elektrisk straum frå reisande. Også på Utne har engelske både i pris, i storleik og i utsmykking. desse var det først og fremst det andre frå Suldal til Odda. Strandstaden i botnen leigde lakserettar i Opo. Han hyrte strand - eit kolfyrt aggregat. turistar dominert, og her har det vore guds- Det tredje STALHEIM HOTEL var 15-20 HOTEL HARDANGER i Odda – som stod av Sørfjorden vart for alvor eit trafikknute - sitjarsonen SVEN TOLLEFSEN BUER som Hotellfamiliane vart kjernen i reise livs - tenester på engelsk heilt fram til våre dagar. gonger så dyrt som eitt av dei små hotella, heilt fram til 1977 (R398) – det andre, punkt mellom Austlandet og Vestlandet. kjentmann og kleppar. Eit par vintrar var verksemda og høyrde heime i bygda sitt men så var også den totale golv flata omlag tredje og fjerde STALHEIM HOTEL – som Mange av dei nye hotella som kom opp, Sven tenar i huset til Boyd i England. Då borgarskap. SOFIE TOLLEFSEN, og ingen BYGDEFOLK 3000 kvadratmeter, mot nor malt 200-300 brann i 1959 (R354) – og FLEISCHERS var familietiltak, med leigehjelp alt etter det største hotellet i Odda vart til sals, andre, vart titulert med «Fruo»; hotell- I TURISTNÆRINGA for dei fleste. Ved sida av HOLMENKOLLEN HOTEL (R346) på Voss; eitt av dei få storleik og standard. I Odda kom det etter - kjøpte Sven det med penge hjelp frå den borna hadde eiga guvernante og fekk I Odda var det helst folk i sentrums - HOTEL må Stalheim ha vore det mest stor- sveitserstilhotella i Noreg fram leis i full kvart seks hotell i sentrum og seks elles i rike engelskmannen. pianoundervisning. Det var framtid i området som hadde si hovud næring i slegne hotell i Noreg. Som så mange drift, som merkte seg ut. Mange av hotella soknet (R398). Hotellvertane var jamt Hotellet fekk no namnet «HOTEL hotellverksemda. Odelsguten OLA H. hotelldrift, turisttrafikk, handel og hand- PRESTEGARD (1832-1900) sa frå seg verk. Strandstaden talde i år 1900 27 garden og bygde hotell på nausttufta ved bustadhus med 285 menneske. Dei vel dampskipskaien. Prestegårds Hotel vart 1100 menneske som budde i resten av seinare utvida, og namnet vart GRAND sokna, levde hovudsakleg av jordbruk. HOTEL (1898), det nest største i Odda. Både hotellvertar og turisthandlarar stod Hotelltenarar i uniform og med hand - seg godt. Det fanst fleire turist butikkar i kjerre møtte på kaien og ropte «Please sentrum. Den store trafikken av «flytande Hotel Hardanger» eller «Please Grand Hotel». hotell» auka salet av souvenirar. OLE TH. Engelskmennene dominerte «Hotel Har- OHM (1864-1942) byrja med turistbutikk danger» og tyskarane tok gjerne inn på i Odda. Han hadde ei tid filial på Voss, i «Grand». Sogn og på Nøstet i Bergen. Han hadde Turisten JOHN L. STODDARD fortel i røynsle frå stormagasin i USA og selde no 1897 at Odda var einaste staden i Noreg bondeantikvitetar, bygdehandverk, sølv- der han hadde vanskar med å skaffa rom. varer og postkort, som var særleg popu- Då båten la til kai, var det reine kappløpet lært. Fotografen KNUD KNUDSEN (1832- for å koma først til hotellet. I resepsjonen 1915) kom frå Tokheim i Odda og foto- var det så livleg at ein kunne tru det var graferte natur- og kulturlandskap over børsen i New York. Det gjekk reint i surr heile landet (R396). Dei viktigaste kun- for vertinna; ho ropte opp nummer på dane hans var turistar. Skomakarkona rom som ein auksjonarius. ANNA JORDAL opna drakthandel med Vegen opp Hordalia, eller «Hårebakkane», med Breifond Hotel i bakgrunnen. bunader og hardangersaum. Ho såg inn- KVEN VAR TURISTANE? tekter i kvinnehandverk i bygda. I året 1904 noterer politibetjenten som Alle aldersgrupper tok del i turist - var stasjonert i Odda i turistsesongen, at næringa, dei fleste var menn. Mennene Skysstasjonen på Seljestad høyrer til generasjonen før turisthotella. Foto frå 1880-åra. trafikken var ekstra stor, med 83 anløp av skyssa, var turistførarar eller hotell perso - utanlandske og 5 anløp av innanlandske nale. Kvinnene arbeidde på kjøkkenet, turistskip og «yagts». Ombord var ialt sytte for kost og losji på hotellet, gjorde 7719 turistar. Vel 12.000 turistar kom reint og varta opp. I vinterhalvåret laga sjøvegen det året. både kvinner og menn turistvarer. I folke- Dei fleste turistane var engelskmenn og teljinga året 1900 gjev 45 kvinner opp at rikfolk, men straumen av reisande miste dei er knytte til reiselivet; halvparten etter kvart det aristokratiske preget.