Małgorzata Lisowska-Magdziarz, medioznawca MAŁGORZTA LISOWSKA-MAGDZIARZ • i semiotyk. Bada, jak ludzie użytkują media i do cze- MAŁGORZATA LISOWSKA-MAGDZIARZ go używają komunikacji wizualnej. Zajmuje się też wpływem konsumpcji i popkultury na życie Polaków. Przywiązuje dużą wagę do edukacji medialnej i kre- atywności użytkowników mediów. Autorka książek: Feniksy, łabędzie, motyle. Media i kultura transfor- macji (2012); Pasażer z tylnego siedzenia. Media, reklama i wychowanie w społeczeństwie kon- sumpcyjnym (2010); Media powszednie. Środki komunikowania masowego i szerokie paradygmaty medialne w życiu codziennym Polaków u progu XXI wieku (2008); Analiza tekstu w dyskursie medialnym (2006); Analiza zawartości mediów (2004); Bunt na sprzedaż. Przemysł muzyczny - reklama – semiotyka (2000), oraz kilkudziesięciu artykułów naukowych, poświęconych analizie treści mediów, semiotyce, reklamie, przemianom w polskim społeczeństwie wywoła- FANDOM DLA POCZĄTKUJĄCYCH • CZĘŚĆ I nym przez media i kulturę konsumpcyjną. Matka jednego syna, współlokatorka trzech kotów. Fandomy: Sherlock, Wiedźmin, Fargo, Peaky Blinders, Miasteczko Twin Peaks, Śpiewający detektyw. Wielbicielka Szekspira i pamiętników polskich pisarzy. W wolnym czasie jeździ na nartach, podróżuje i wykłada na Uniwersytecie Dzieci. Fani: pełni pasji użytkownicy kultury – aktywni, twórczy, uspołecznieni, techno- logicznie i kulturalnie kompetentni, sprytni, utalentowani, dowcipni i przekorni. Fandom: zbiorowość fanów i zespół zjawisk społecznych, kulturalnych i komu- nikacyjnych – nieustannie ewoluujących, złożonych, fascynujących i wywroto- wych. Fandomy to jedno z najważniejszych zjawisk we współczesnej kulturze zmediatyzowanej. FANDOM Publikacja stanowi propozycję ustanowienia terminologii i podstaw teoretycz- DLA POCZĄTKUJĄCYCH nych polskich badań nad fandomem, ale przede wszystkim jest świadectwem fascynacji Autorki jego dynamizmem, kreatywnością i potencjałem do zmie- niania kultury. W pierwszym tomie mowa jest o praktykach społecznych fanów, CZĘŚĆ I w tomie drugim – o ich twórczości. SPOŁECZNOŚĆ I WIEDZA ISBN 978-83-945105-7-2 KRAKÓW 2017 Małgorzata Lisowska-Magdziarz FANDOM DLA POCZĄTKUJĄCYCH Część I SPOŁECZNOŚĆ I WIEDZA Instytut Dziennikarstwa, Mediów i Komunikacji Społecznej Uniwersytet Jagielloński Kraków 2017 Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Dziennikarstwa, Mediów i Komunikacji Społecznej Recenzent: prof. dr hab. Maciej Mrozowski Redaktor prowadzący: dr Marcin Pielużek Redakcja: Maciej Zweiffel Projekt okładki: Marcin Drabik, ToC Copyright © 2017 Małgorzata Lisowska-Magdziarz Copyright © 2017 IDMiKS UJ Wydawca: Instytut Dziennikarstwa, Mediów i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Łojasiewicza 4, 30-348 Kraków Wydanie I ISBN 978-83-945105-6-5 (wersja drukowana) ISBN 978-83-945105-7-2 (wersja elektroniczna) Ta publikacja jest dostępna do pobrania: www.media.uj.edu.pl/publikacje Skład, łamanie, wersja cyfrowa: Wydawnictwo ToC ul. Szaflarska 85, 34-400 Nowy Targ • www. toc-editions.com 3 Spis treści Wprowadzenie . .7 Fani i ich model użytkowania mediów . 17 Fandom afirmatywny, transformacyjny, twórczy. 19 Komunikacja, wiedza, dyskurs: fandom jako praktyka społeczna �. 27 Jak fani tworzą społeczność . 31 Początki fandomu: od umasowienia mediów do wynalazku komputera . 34 Technologia u źródeł współczesnych fandomów . 40 Fandom jako partycypacja �. 44 Fandom jako zagadnienie badawcze: dewiacja, opór, główny nurt �. 47 Fan studies na świecie: interpretacje i pytania . 59 Ilu jest fanów i kto jest w fandomie?. 63 Skala twórczości �. 68 Wytwarzanie wiedzy . 73 Fandom globalny czy fandomy lokalne? �. 77 Korzenie polskego fandomu �. 84 Polski fandom, fandom w Polsce, Polacy w fandomie. 86 Fandom kobiet, fandom mężczyzn . 90 Dobrzy fani, wielcy fani i podglądacze. Poziomy zaangażowania �. 96 A co z akafanem?. 103 Normy, zasady, netykieta �. 109 Fantagonizmy i syndrom fandomu roszczeniowego . 113 Post-object fandoms i fandom fandomu. 118 Samoświadomość, samoobserwacja, autoanaliza . 122 Fandom jako inteligencja kolektywna. 123 Fandom porządkuje wiedzę . 127 Infrastruktura i organizacja �. 130 Motywacje fanów: użytkowania czy gratyfikacje? . 135 Czy fani są altruistami? Fandom jako kultura daru. 139 4 Fandom dla początkujących. Społeczność i wiedza Czy fani są indywidualistami? Fandomy jako neoplemiona . 144 Czy fani są wywrotowi? Fandom jako subkultura �. 147 Czy fandom jest polityczny? Fani jako kidulci i jako obywatele . 150 Uczniowie jako fani? Fandom jako środowisko edukacyjne . 155 Czy fandom jest wyzyskiwany? Fani jako prosumenci. 162 W stronę rewolucji fanów. 168 W części II: Tożsamość i twórczość �. 169 Bibliografia �. 170 Wprowadzenie 5 Wprowadzenie To jest książka o fanach – pełnych pasji użytkownikach kultury popularnej, aktywnych, twórczych, uspołecznionych, sprytnych, technologicznie i kul- turalnie kompetentnych, utalentowanych i przekornych. To to także książka o fandomie – wytworzonej przez fanów zbiorowości i zespole zjawisk społecz- nych, kulturalnych i komunikacyjnych – nieustannie ewoluujących, złożonych, fascynujących i wywrotowych. Fanów nie da się nie zauważyć. W dzisiejszej zmediatyzowanej kulturze to oni najżywiej reagują na filmy, książki, gry i seriale. Zawiązują wokół nich aktywne, twórcze, zróżnicowane społeczności. Zbierają i wymieniają wiedzę na ich temat. Tworzą archiwa i bazy danych, porządkując i wizualizując infor- macje w najbardziej kreatywne sposoby. Piszą wyrafinowane analizy, trans- formacyjne powieści i spekulatywne nowele, rysują i malują, wydają własne magazyny, biuletyny, książki, albumy, komiksy, kręcą własne wideo, nagrywają podkasty i muzykę, spotykają się na wielkich zbiorowych mityngach, organi- zują gry terenowe i parady przebierańców, pielgrzymują do miejsc związanych z ulubionym dziełem, organizują zbiórki pieniędzy na cele charytatywne – czy to na pomoc ofiarom tsunami, czy na odnowę zabytkowych budynków, produ- kują gadżety i pieką ciasteczka. Fandom to jedno z najbardziej rewolucyjnych zjawisk we współczesnej kulturze. Fani oddolnie zmieniają strukturę internetu, rynek mediów i cały model tworzenia i odbioru tekstów. Jak celnie pisze ame- rykański pisarz Lev Grossman, „zmienili czytanie i oglądanie z aktu milczącej konsumpcji w akt aktywnej konwersacji”. Przy okazji zaś „zrobili to, co zawsze robią rewolucjoniści: przejęli środki produkcji” (2013, s. xii)1. Współczesny fandom to zbiorowość ludzi połączonych splotem rozmaitych więzi i pokrewieństw kulturalnych, społecznych, politycznych, przestrzennych, osobistych, uczuciowych i organizacyjnych (Gatson, Zweerink 2004). Przede wszystkim jednak to wspólnota praktyk społecznych i komunikacyjnych – po- chodna prawdziwej rewolucji, która zaszła w obszarze komunikacji społecznej w związku z mediami interaktywnymi. Oto możliwy stał się jednocześnie dostęp do olbrzymiej ilości materiału kulturalnego i wzajemna wymiana ról 1 Tłumaczenie tego i następnych cytatów – MLM. 6 Fandom dla początkujących. Społeczność i wiedza pomiędzy nadawcami i odbiorcami tego materiału. Dalekosiężne rezultaty tej rewolucji nazywamy niekiedy kulturą partycypacji/uczestnictwa. Fani to forpoczta tej rewolucji. Fundamentalnie zmienili oni wewnętrzną dynamikę funkcjonowania mediów. Bywają stosunkowo bierni, ale kiedy trzeba, bez problemu stają się nadawcami. Tworzą własne teksty i modyfikują cudze, dzielą się wiedzą i polemizują albo drwią i parodiują. Interpretują, negocjują i reinterpretują zawartość mediów w komunikacji z innymi i przy pomocy wła- snej twórczości. Wykorzystują w ten sposób media do własnych, prywatnych celów lub do działań zbiorowych. Nie przestają się przy tym bawić. W istocie, potrzeba zabawy jest jedną z głównych motywacji popychających ich do twór- czości i wymiany wiedzy. Bynajmniej jednak nie jedyną. Współczesny fandom to także miejsce, gdzie otwarcie stawia się trudne pytania oraz dyskutuje nad poważnymi problemami jednostek i całych grup. Środowiskiem działania fanów i fandomów są współczesne media inte- raktywne. Fani mają długą historię, ale fandom w współczesnym rozumie- niu to zjawisko swoiste dla XXI wieku, ukształtowane na podłożu mediów społecznościowych, partycypacyjnego udziału w kulturze, medialnej konwe- rgencji oraz powszechnej dostępności technologicznych narzędzi komuniko- wania dla zaangażowanych, twórczych i poszukujących komunikacji widzów i czytelników. Naukowe badania nad działaniami fanów – fan studies – rozwijają się na świecie od kilku dziesięcioleci. Dopracowały się własnych programów ba- dawczych, specjalnej terminologii, sporego korpusu ważnych tekstów nauko- wych oraz obszernych archiwów i bibliotek. Fan studies w Polsce dopiero zaczynają się rozwijać. W tym właśnie ma po- móc ta książka. To rezultat moich zainteresowań badawczych, które zawsze prowadziły do pytania, co ludzie robią z mediami i jaki nadają im sens. Wynika także z fascynacji fandomem jako jednym z najciekawszych, najbardziej wy- wrotowych i twórczych zjawisk we współczesnych mediach. Dlatego wyjątkowo porzucam typowe dla prac naukowych bezosobowe ujęcie: w tej książce mówię w pierwszej osobie i nie ukrywam osobistego zaangażowania. W Fandomie dla początkujących staram się zdefiniować najważniejsze ter- miny i zjawiska związane z działalnością fanów, wskazać najciekawsze problemy badawcze oraz poszukać języka, którym można dyskutować o fandomie po pol- sku. Na fanów i fandomy spoglądam przede wszystkim okiem medioznawcy. Wprowadzenie 7 Spróbuję udowodnić tezę, że działania fanów to szczególny, nowy, związany z mediami interaktywnymi