Pułkownik Adam Koc Biografia polityczna Janusz Mierzwa Pułkownik Adam Koc Biografia polityczna Kraków 2006 4 Janusz Mierzwa Pu³kownik Adam Koc. Biografia polityczna Recenzenci: prof. dr hab. Micha³ liwa dr hab. Andrzej L. Sowa Redakcja: Ma³gorzata Hertmanowicz-Brzoza Korekta: Ma³gorzata Hertmanowicz-Brzoza Indeksy: Ma³gorzata Hertmanowicz-Brzoza Projekt ok³adki: Anna Rych³y-Mierzwa Zdjêcie na ok³adce: p³k Adam Koc, 1936 r. © Janusz Mierzwa © Copyright by Historia Iagellonica Publikacja dofinansowana ze rodków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego przeznaczonych na dzia³alnoæ statutow¹ Wydzia³u Historycznego Uniwersytetu Jagielloñskiego oraz Fundacjê im. Jana Kantego Steczkowskiego ISBN 83-88737-33-3 Sk³ad i ³amanie: Studio Poligraficzne AiD s.c. Kraków, tel. (012) 294-64-21 Druk i oprawa: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjañskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków; tel. (012) 266-40-00 Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica z siedzib¹ w Instytucie Historii UJ ul. Go³êbia 13 31-007 Kraków www.iagellonica.com.pl 5 Ani, dziêki której wyrozumia³oci praca ta mog³a powstaæ, i Miko³ajowi, który usilnie stara³ siê zapobiec jej napisaniu 6 Janusz Mierzwa Pu³kownik Adam Koc. Biografia polityczna 7 SPIS TRECI Spis skrótów ....................................................................................................... 9 Wstêp ................................................................................................................ 13 Rozdzia³ 1. Strzelec-Peowiak-Legionista ......................................................... 19 Rozdzia³ 2. Wojskowa kariera Adama Koca .................................................... 63 Rozdzia³ 3. Po przewrocie ................................................................................ 91 Rozdzia³ 4. Dzia³acz gospodarczy .................................................................. 107 Rozdzia³ 5. Pod has³em konsolidacji narodowej ............................................ 155 Rozdzia³ 6. Wojna i wychodstwo ................................................................. 199 Zakoñczenie .................................................................................................... 231 Bibliografia ..................................................................................................... 233 Indeks osobowy .............................................................................................. 249 Opisy zdjêæ ..................................................................................................... 257 8 Janusz Mierzwa Pu³kownik Adam Koc. Biografia polityczna 9 SPIS SKRÓTÓW AAN Archiwum Akt Nowych AP Archiwum Pañstwowe ARPL Ambasada RP w Londynie AUJ Archiwum Uniwersytetu Jagielloñskiego BBWR Bezpartyjny Blok Wspó³pracy z Rz¹dem BGK Bank Gospodarstwa Krajowego BH Bank Handlowy BP Bank Polski BPAU Biblioteka Polskiej Akademii Umiejêtnoci w Krakowie BPOSK Biblioteka Polskiego Orodka Spo³eczno-Kulturalnego BZNO Biblioteka Zak³adu Naukowego im. Ossoliñskich c.k. cesarsko-królewski CAW Centralne Archiwum Wojskowe CZMW Centralny Zwi¹zek M³odzie¿y Wiejskiej DCW Dowiadczalne Centrum Wyszkolenia DOG Dowództwo Okrêgu Generalnego DOK Dowództwo Okrêgu Korpusu ECGD Export Credit Guarantee Department FO Foreign Office gen. genera³ GISZ Generalny Inspektor Si³ Zbrojnych GPRM Gabinet Prezesa Rady Ministrów H O Honor i Ojczyzna 2 IJP/L Instytut Józefa Pi³sudskiego w Londynie IJP/NJ Instytut Józefa Pi³sudskiego w Nowym Jorku IMWS Instytut Polski i Muzeum im. gen. W³adys³awa Sikorskiego w Londynie KN Komenda Naczelna KPP Komunistyczna Partia Polski kpt. kapitan LM Legion M³odych mf mikrofilm 10 Janusz Mierzwa Pu³kownik Adam Koc. Biografia polityczna mjr major MS Ministerstwo Skarbu MSWojsk. Ministerstwo Spraw Wojskowych MSZ Ministerstwo Spraw Zagranicznych NZR Narodowy Zwi¹zek Robotniczy ob. obywatel OG Okrêg Generalny OMN Organizacja M³odzie¿y Narodowej ONR Obóz Narodowo-Radykalny OZN Obóz Zjednoczenia Narodowego pap pu³k artylerii polowej PDS Polskie Dru¿yny Strzeleckie PKP Polskie Koleje Pañstwowe plut. plutonowy p³k pu³kownik p³k pu³kownik por. porucznik POW Polska Organizacja Wojskowa pp pu³k piechoty ppor. podporucznik PPS Polska Partia Socjalistyczna PRM Prezydium Rady Ministrów PRO Public Record Office rkt. rektyfikat RM Rada Ministrów RNR Ruch Narodowo-Radykalny rps rêkopis S.A. Spó³ka Akcyjna SG Sztab Generalny sygn. sygnatura TRS Tymczasowa Rada Stanu UJ Uniwersytet Jagielloñski UJP Uniwersytet im. Józefa Pi³sudskiego UNRRA Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy WNL Wydzia³ Narodowy Lubelski WP Wojsko Polskie WSWoj. Wy¿sza Szko³a Wojenna ZLP Zwi¹zek Legionistów Polskich ZMN Zwi¹zek M³odych Narodowców ZMP Zwi¹zek M³odej Polski SPIS SKRÓTÓW 11 ZNP Zwi¹zek Nauczycielstwa Polskiego ZRBJ Zbiory Rêkopisów Biblioteki Jagielloñskiej ZRBN Zbiory Rêkopisów Biblioteki Narodowej ZRMN Zwi¹zek Rewolucyjnej M³odzie¿y Narodowej ZS Zwi¹zek Strzelecki ZWC Zwi¹zek Walki Czynnej 12 Janusz Mierzwa Pu³kownik Adam Koc. Biografia polityczna WSTÊP 13 WSTÊP Fakt, ¿e po dzieñ dzisiejszy nie powsta³a biografia Adama Koca, wydaje siê dziwny. Co prawda Koc nie by³ pierwszoplanowym politykiem miêdzywojen- nym, jednak sam fakt sprawowania przezeñ funkcji prezesa Banku Polskiego czy szefa Obozu Zjednoczenia Narodowego powinien wywo³aæ zainteresowanie hi- storyków jego osob¹. W toku prac poprzedzaj¹cych przygotowanie biografii poli- tycznej pu³kownika Adama Koca natrafi³em na wiele trudnoci, które mog¹ uspra- wiedliwiaæ brak chêtnych do podejmowania badañ dotycz¹cych postaci pierw- szego szefa Obozu Zjednoczenia Narodowego. Dotychczasowa analiza materia- ³ów znajduj¹cych siê w archiwach, ówczesnej prasie, zbiorach rêkopimiennych, publikowanych wspomnieniach czy wreszcie opracowaniach wskazuje na stosun- kowo niewielk¹ w nich liczbê informacji na temat tej postaci. Stan taki mo¿na t³umaczyæ wieloma czynnikami. Przede wszystkim sam Koc by³ cz³owiekiem zde- cydowanie unikaj¹cym, w przeciwieñstwie do np. wicepremiera Eugeniusza Kwiat- kowskiego, rozg³osu. Do wiêkszej otwartoci zmusi³y go dopiero okolicznoci towarzysz¹ce powstawaniu Obozu Zjednoczenia Narodowego. Po drugie funkcje przezeñ pe³nione by³y drugorzêdne z punktu widzenia przeciêtnego obywatela. Po trzecie charakter pracy Adama Koca w konspiracji, wojsku, Ministerstwie Skarbu czy Banku Polskim powodowa³, ¿e wiadomoci o niej nie by³y dobrym materia³em do publikacji albo ze wzglêdu na utajnienie materia³ów, albo z powo- du ma³ej atrakcyjnoci dla prasy (relacje ze zwyk³ych dzia³añ urzêdniczych). W zwi¹zku z tym w czêci opracowañ wspomina siê o jego dzia³aniach zupe³nie marginalnie, a w pewnej czêci osoba Koca jest zupe³nie pomijana np. przez autorów monografii na temat myli politycznej Obozu Zjednoczenia Narodowe- go czy zawartoci Gazety Polskiej1. Uzupe³niaj¹c te uwagi, warto równie¿ wspo- mnieæ o rozlicznych, najzwyklejszych b³êdach, zarówno w pracach popularno- naukowych, jak i naukowych. Wprowadzaj¹ one nieprawdziwe daty urzêdowania Adama Koca jako wiceministra skarbu, prezesa Banku Polskiego czy wrêcz myl¹ Adama z jego bratem Leonem2. 1 J.M. Majchrowski, Silni-zwarci-gotowi. Myl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodowego, Wroc³aw-Warszawa 1985; J. Seniów, W krêgu pi³sudczyków. Pogl¹dy ideowo-polityczne Gazety Polskiej (1929-1939), Kraków 1998. 2 A. Ajnenkiel, Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 19261939, Warszawa 1980; L. Wyszczelski, Warszawa 1920, Warszawa 1997. 14 Janusz Mierzwa Pu³kownik Adam Koc. Biografia polityczna Wy¿ej wspomniane okolicznoci sprawi³y, ¿e konieczne by³o przeprowadze- nie szeroko zakrojonej kwerendy, umo¿liwiaj¹cej konfrontacjê stanowisk, ich ewentualn¹ weryfikacjê, wreszcie wniesienie nowych w¹tków do spraw czêsto dotychczas w literaturze przedmiotu zupe³nie nieporuszanych. Napotka³em przy tej okazji liczne dodatkowe utrudnienia, takie jak fakt niedokoñczenia przez Koca wspomnieñ, niechêæ do kontraktów z pras¹, czy wreszcie brak zwyczaju prowa- dzenia listownej korespondencji (nawet gdy w 1959 r. zmar³ w Londynie brat, Koc wys³a³ do jego dzieci jedynie obszerny telegram). Co wiêcej, o wielu dzia³a- niach A. Koca mo¿na znaleæ w literaturze jedynie zdawkowe, pojedyncze infor- macje. Zadania nie u³atwia³y równie¿ bardzo rozleg³e zainteresowania bohatera od prób poetyckich poczynaj¹c, przez sprawy dotycz¹ce wojska, na zagadnie- niach gospodarczych koñcz¹c. Nale¿y tak¿e wspomnieæ, ¿e w literaturze przedmiotu Koc mia³ niew¹tpliwie z³¹ opiniê i fakt, ¿e w ostatnim czasie ukaza³o siê, b¹d jest w przygotowaniu, wiele biografii wybitnych polityków Polski miêdzywojennej, które zwalczaj¹ funk- cjonuj¹ce w polskiej historiografii niektóre stereotypy, dodatkowo przemawia na rzecz przygotowania podobnego opracowania dotycz¹cego tej postaci3. Taki za- sadniczy cel przywieca³ przy przeprowadzaniu badañ. Ze wzglêdu na potrzebê jak najpe³niejszego przedstawienia ¿yciorysu poli- tycznego p³k. Adama Koca, a nastêpnie oceny tej postaci konieczne by³o zapo- znanie siê z dostêpnymi materia³ami archiwalnymi. Je¿eli chodzi o koleje losu p³k. Koca, podstawowe zasoby archiwalne do tego zagadnienia znajduj¹ siê w Ar- chiwum Akt Nowych. S¹ to zespo³y: Prezydium Rady Ministrów, Banku Polskie- go, Ministerstwa Skarbu, Bezpartyjnego Bloku Wspó³pracy z Rz¹dem, Obozu Zjednoczenia Narodowego, Zwi¹zku Legionistów Polskich, Ambasady RP w Lon- dynie oraz Zbiór Zespo³ów Szcz¹tkowych II Oddzia³u. Ponadto wiele interesuj¹- cych materia³ów uda³o siê pozyskaæ w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rem- bertowie. S¹ to przede wszystkim akta personalne i odznaczeniowe Adama Koca