UNIVERZITET U BEOGRADU MAŠINSKI FAKULTET Marko Ž. Ekmedžić ANVELOPE LETA LETELICE U ATMOSFERI MARSA doktorska disertacija Beograd, 2018. UNIVERSITY OF BELGRADE FACULTY OF MECHANICAL ENGINEERING Marko Ž. Ekmedžić FLIGHT ENVELOPES OF AN AIRCRAFT IN MARS ATMOSPHERE Doctoral Dissertation Belgrade, 2018. Mentor _________________________________________________ dr Aleksandar Bengin, redovni profesor Univerzitet u Beogradu, Mašinski fakultet Članovi komisije _________________________________________________ Univerzitet u Beogradu, Mašinski fakultet dr Mirko Dinulović, vanredni profesor _________________________________________________ Univerzitet u Beogradu, Mašinski fakultet dr Danilo Petrašinović, vanredni profesor _________________________________________________ Univerzitet u Beogradu, Mašinski fakultet dr Goran Vorotović, docent __________________________________________________ Univerzitet u Beogradu, S dr Slobodan Gvozdenović, redovni profesor aobraćajni fakultet Datum odbrane ________________________ ZAHVALNOST zahvalnost za uspešan završetak doktorske , Najvećusu obezbedili onda kada bio disertacije dugujem onima koji mi kada mirgod delovalo daje potreban, dah ili korak podršku. u punasvakome zahvalnost danu i razumevanjevelika idu jesupruzi igubim PetriMoja i Leni, su trpele lјubav mojoj nekolikoMariji godinamojim, ćerkama sa ponekadkoje trnovitnajviše, ponekadtokom sladakposlednjih put do ovog velikog . Naprolazeći ovogmnom puta, ceo se i naša , . cilјa kraju pridružila im Velikutreća ćerka zahvalnostAnja i u European dugujem mom neposrednom rukovodiocu firmi XFELkao i zaGmbH, punu dr podršku Markusu da Kusteru, put za veliko razumevanje za specifičnosti moje teze, do doktorata isteram do kraja, uprkos tome što je to značilo da moje dnevne i redovne poslovne obaveze, dobijaju dodatnu dimenziju pritiska završetka doktorske disertacije. – Anvel Marko Ž. Ekmedžić ope leta letelica u atmosferi Marsa ANVELOPE LETA LETELICE U ATMOSFERI MARSA Sažetak Doktorska disertacija „Anvelope leta letelice u atmosferi Marsa" prikazuje detaljnu, lake analizu aerodinamike i performansi, a na osnovu novog konceptualnog dizajna letelice za atmosferu Marsa, ALPEMA. Takva letelica, omogućava atmosfersko ubacivanje (primena koncepta aeroshell), ali i direktno poletanje sa površine Marsa. Složena atmosfera Marsa zahteva pojednostavljenu, a opet efikasnu geometriju, koja može maksimizirati finesu. Marsov atmosferski pritisak, gustina, temperatura i varijacije brzine zvuka zahtevaju pomno izabrani motor, koji letelici ALPEMA donosi značajne prednosti u vezi sa iskorišćenjem snage. Efikasna vitkost i polara otpora dovode do optimalnih anvelopa leta, kao dokaza pune održivosti ALPEMA projekta. Posebne performanse i osnovna aerodinamika postavljaju granice i ograničenja projekta, u skladu s sličnim uporedivim pristupima. Izabrani propeler, tema kojoj je u disertaciji posvećena posebna pažnja, omogućuje ALPEMA da koristi maksimalnua snagu svog motora, prikazanu kroz Vmin i Vmax, koji su značajni ulazni podaci z anvelope leta. Anvelopa leta, kao ishodište celokupne analize, ima efikasnu širinu i profil za različite moguće misije. Specifični propeler i motor ALPEMA suu jasnaradu komparativnaprikazana anvel prednostopa leta. u odnosu na slične, uporedive projekte, kao i Ključne reči: Mars;leta; anvelopa atmosfera letaMarsa; laka letelica; aerodinamika; performanse Naučna oblast: Uža naučna oblast:Mašinsko Vazduhoplovstvo inženjerstvo UDK: 533.6.013:523.53:551.51(043.3)629.782:533.6:523.43(043.3) v – Anvel Marko Ž. Ekmedžić ope leta letelica u atmosferi Marsa FLIGHT ENVELOPES OF AN AIRCRAFT IN MARS ATMOSPHERE Abstract dissertation Doctoral „Flight Envelopes of an Aircraft in Mars Atmosphere" presents detailed aerodynamics and performances analysis, based on a new conceptual design of the light aircraft for Mars atmosphere, ALPEMA. Such aircraft allows-off atmospheric dropping (aeroshell concept application), as well as direct take from Martian surface. Complex Martian atmosphere demands-to-Drag for ratio.simplified Martian yet efficient wing geometry, capable of maximizing Lift atmospheric pressure, density, temperature and speed of advantagessound variations, to ALPEMA demand in a scrutinized powerplant choice, which gives significant the area of power exploitation. Efficient aspect ratio and drag polar lead to optimal flight envelopes as a proof of sustainability of ALPEMA project. Special performances and basic aerodynamics provide boundaries and constraints of the project, in line with similar and comparabledissertation approaches. Chosen propeller, topic which had significant attention in this , allows for ALPEMA to use maximum power capabilities of its engine, described through Vmin and Vmax, which are significant inputs for flight envelope. Flight envelope, as the goal of this entire analysis, provides effective width and profile for a variety of possible missions. ALPEMA’s specific propeller and engine are a certain decisive advantage when Keywords:observed along comparable projects, together with its flight envelope. Mars; Mars flightatmosphere; envelope light aircraft; aerodynamics; flight Scientific fieldperformance;: Scientific subfieldMechanical: engineering UDC: Aeronautical engineering 533.6.013:523.53:551.51(043.3)629.782:533.6:523.43(043.3) vi – Anvel Marko Ž. Ekmedžić ope leta letelica u atmosferi Marsa SADRŽAJ ..................................................................................................................................................... v Sažetak .................................................................................................................................................. vi Abstract 1. Uvod ................................................................................................................................................... 1 1.1. ..................................................................... 1.1.1. IstorijPretelskopskaski pregled era istraživanja ................................ Marsa.......................................................................... 49 1.1.2. ........................................................................................................... 16 1.1.3. Teleskopska era ................................................................................................................. 33 2. Kosmička era ........................................................................................................................ 59 Atmosfera2.1. Marsa - .................................... 59 2.2. Osnovne fizičko hemijske ................................i orbitalne karakteristike.......................................................... 2.3. Metan u atmosferi Marsa .................................................................................................... 6467 2.3.1. Atmosferski modeli ............................................................................................ 68 2.3.2. TemperaturaPritisak at atmosfere ....................................................................................................... 2.3.3. mosfere ....................................................................................................... 7477 GustinaBrzina zvuka atmosfere .................................................................................................................. 78 2.3.4.2.3.5. ................................................................................... 81 2.3.6. Viskoznost ................................ atmosfere Marsa........................................................................................ 83 2.3.7. Skaliranje ............................................................................................................... 83 Helas Planitija ............................................................................................................ 88 2.4.2.5. Rejnoldsov broj ..................................................................................................................... 3. Mahov broj ......................................... 9498 Aerodinamičke3.1. Uvodne pretpostavkekarakteristike ................................ letelica u atmosferi................................ Marsa ................................. 98 3.2. .............................................................. 101 3.3. Polara, geometrija ................................ i izvedene................................ veličine .................................................... 121 Izbor elise ........................................................................ 127 4. Performanse letelica u atmosferi Marsa ............................................................................... 127 4.1. Potrebna i raspoloživa snaga ................................................ 131 4.2. Ugao penjanja i maksimalna brzina penjanja vii – Anvel Marko Ž. Ekmedžić ope leta letelica u atmosferi Marsa ...................................................................................................... 1 4.3. Posebni slučajevi ..................................... 13436 4.4. Brzina i ugaoa ipenjanja dolet ................................ kao činioci promene................................ snage .................................. 1 4.5. TrajanjePravilni horizontalnilet zaokret ............................................................................... 41 5. Anvelope4.6. ...................................................................... 143157 5.1. leta letelica u atmosferi Marsa ..............................................................