Tomasz Ochinowski – dr psychologii, pracuje w Katedrze Psychologii i Socjologii Zarządzania Tomasz Ochinowski Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzi także zajęcia w ramach International Business Program oraz na studiach podyplomowych. Członek zespołu wykładowców Centrum Kształcenia Menadżerów przy WZ UW (MBA). Odbył gościnne Tradycje przedsiębiorczości prezentacje na uniwersytetach w USA, Belgii i na Tajwanie. Aktualnie współpracuje z Sam Houston State University, w Teksasie. Był ekspertem Unii Euro- pejskiej w zakresie rozwoju lokalnego. Członek zespo- w Polsce jako źródło kapitału łu recenzentów pisma ICT – Information and Commu- nication Technologies for the Advanced Enterprise. Od wielu lat prowadzi badania nad kompetencjami społecznymi i kondycją kulturowego organizacji psychiczną menedżerów oraz pracowników różnego typu firm i instytucji, przed- siębiorczością społeczną, kulturą organizacyjną i międzykulturowymi problema- mi zarządzania oraz coachingiem i mentoringiem w kontekście tradycji różnych kultur. Jego ostatnie zaangażowania naukowe związane są z projektem mentoringu w Służbie Więziennej oraz programem optymalizacji zarządzania w Policji, finan- sowanym przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Pasją poznawczą dr. Ochinowskiego jest rozwój i promowanie perspektywy historycznej w zarządzaniu, w szczególności odtwarzanie zapomnianych tradycji biznesowych (przede wszystkim polskich) jako źródła inspiracji dla obecnych, innowacyjnych działań podmiotów i instytucji gospodarczych. Dr Tomasz Ochinowski od 2001 roku współpracuje z warszawskim środowi- przedsiębiorczości w Polsce Tradycje organizacji kapitału kulturowego jako źródło skiem historiografów, skupionym wokół Prof. Andrzeja Wierzbickiego (IH PAN). Jest członkiem Towarzystwa Historiograficznego. Przez klika lat współpracował z Uniwersytetem w Gandawie w zakresie łączenia perspektyw badawczych psychologii i historii. Za prace z tej problematyki otrzymał nagrodę im. Jana Górskiego oraz II nagrodę Programu Wspierania Badań Naukowych Uniwersytetu Środowo-Europejskiego w Budapeszcie (CEU), którego był stypendystą. Tomasz Ochinowski Tomasz ISBN 978-83-63962-31-9 Tradycje przedsiębiorczości w Polsce jako źródło kapitału kulturowego organizacji Tradycje przedsiębiorczości w Polsce jako źródło kapitału kulturowego organizacji Tomasz Ochinowski WARSZAWA 2013 Recenzenci naukowi: prof. dr hab. Tadeusz Oleksyn, SGH dr hab. Marian Dobrzyński, prof. UW R e d a k c j a Danuta Wojcieszak Monika Pujdak-Brzezinka Projekt okładki Agnieszka Miłaszewicz © Copyright by Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa 2013 ISBN 978-83-63962-31-9 ISBN 978-83-63962-32-6 (online) DOI: 10.7172/2013.wwz.10 Opracowanie komputerowe, druk i oprawa: Dom Wydawniczy ELIPSA, ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa tel./fax 22 635 03 01, 22 635 17 85 e-mail: [email protected], www.elipsa.pl Spis treści Wstęp . 7 Rozdział I ROLA KAPITAŁU KULTUROWEGO W ZARZĄDZANIU ORGANIZACJĄ . 19 1.1. Kapitał kulturowy miejsca pracy a kapitał kulturowy organizacji . 19 1.2. Kapitał kulturowy a funkcje zarządzania współczesną organizacją . 32 1.3. Kapitał kulturowy w kontekście kultury organizacyjnej . 47 Rozdział II KAPITAŁ KULTUROWY ORGANIZACJI W KONTEKŚCIE KRYZYSU ŚWIATOWEGO . 64 2.1. Psychologiczne i kulturowe aspekty kryzysu . 64 2.2. Zachowania organizacyjne menedżerów w czasach kryzysu . 72 2.3. Moralny nurt dyskusji wokół kryzysu światowego . 78 Rozdział III HISTORIA ORGANIZACYJNA W NAUKACH O ZARZĄDZANIU . 86 3.1. Znaczenie kultury organizacyjnej i pamięci organizacyjnej dla rozwoju nurtu historycznego w zarządzaniu . 86 3.2. Geneza historii organizacyjnej i jej ewolucja . 90 3.3. Specyfika i funkcje poznawcze historii organizacyjnej w naukach o zarządzaniu . 106 3.4. Relacje człowiek–organizacja jako problem badawczy historii organizacyjnej . 117 Rozdział IV HISTORIA ORGANIZACYJNA I PRAKTYKA ZARZĄDZANIA W PRZEDSIĘWZIĘCIACH BADAWCZYCH . 127 4.1. Koncepcja historii organizacyjnej w ujęciu Theodore’a Zeldina i jej implikacje dla zarządzania organizacją . 127 4.2. Heroiczne przywództwo w ujęciu Chrisa Lowneya . 134 4.3. Tradycje przedsiębiorczości jako dziedzina badań historii organizacyjnej na przykładzie prac Kordiana Tarasiewicza . 139 6 Spis treści Rozdział V WPŁYW IDEOWEGO DZIEDZICTWA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA KAPITAŁ KULTUROWY ORGANIZACJI . 161 5.1. Kulturowe wzorce przedsiębiorcy powstałe na ziemiach polskich . 161 5.2. Lokalne mity proprzedsiębiorcze jako źródło inspiracji dla współczesnego biznesu . 182 5.3. Idee środowiska Nowej Kultury Pracy (1945–1948) i ich współczesne aplikacje . 189 Rozdział VI KAPITAŁ KULTUROWY W WYBRANYCH PRAKTYKACH Z TRADYCJI POLSKIEJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI . 223 6.1. Historia mówiona odbudowy Warszawy w ujęciu Jana Górskiego a metodologiczne problemy badania zarządzania ludźmi w organizacji . 223 6.2. Dobre praktyki zarządzania w branży zdominowanej przez małe i średnie przedsiębiorstwa na przykładzie doświadczeń Palarni Kawy „Pluton” (1882–1950) . 234 6.3. Rekonstrukcja biografii Władysława Jachniaka (1915–1994) i jej znaczenie dla dyskusji o optymalnym modelu biznesowym w kontekście kryzysu . 265 Zakończenie . 300 Bibliografia . 318 Wstęp Wśród wielu toczących się dyskusji na temat współczesnych problemów zarządzania, wyraźnie wyodrębnia się nurt historyczny. Różni autorzy sięgają do koncepcji z dziejów myśli ekonomicznej lub menedżerskiej także dotyczą- cych kryzysów jako punktu odniesienia dla współczesności. Przy czym w dysku- sjach tych nie chodzi o odtwarzanie historii, ale o jej rozumienie, aby można ją było wykorzystać jako narzędzie intelektualne do analizy obecnej sytuacji i zainspirowania dobrych praktyk ułatwiających przezwyciężenie kryzysu (np. deNeeve 2009 i brak roku wydania, Keen 2010, Barnes 2011, Hansen 2012, Vanderbroeck 2012, Sutowski 2013). Nieco inny niż już wspomniany sposób odwoływania się do przeszłości w kon- tekście zarządzania nawiązuje do tradycji zapoczątkowanej przez Throsteina Veblena (2008, oryg. opublikowany w 1899 r.). Twórca teorii klasy próżniaczej uważał, że istotę rozumienia życia gospodarczego i społecznego stanowi bada- nie historii takich „miękkich” czynników jak: postawy, upodobania, tradycje i motywacje ludzi1. Przydatne przy tym także dla nauk o organizacji okazują się kategorie retoryczne historiografii, które opisał Maciej Bugajewski (2010) proponując rozróżnienie „dziedzictwa” i „brzemienia” historii. Odnośnie do problematyki zarządzania oraz drugiej z wymienionych metafor, warto wskazać publikacje polskich badaczy, takich jak Roman Głowacki (Głowacki i Kara- siewicz 2009), profesor z Uniwersytetu Warszawskiego czy Sławomir Magala (2002), profesor z Uniwersytetu Erazma w Rotterdamie, którzy również zachod- niemu czytelnikowi przypominają o brzemieniu czasów gospodarki planowej obecnym do dziś w mentalności i praktykach menedżerskich społeczeństw dotkniętych niegdyś tym doświadczeniem. Zarysowane wcześniej rozumienie problemów współczesnego zarządzania z perspektywy przeszłości systematycznie rozwija od kilkunastu lat historia organizacyjna, rozumiana jako włączenie refleksji historiograficznej do teorii organizacji. Za Andrzejem F. Grabskim (1990) przyjmuję, iż historia historio- grafii stanowi analizę sposobów rozumienia zmienności ludzkiej rzeczywistości, a mówiąc bardziej szczegółowo – analizę obecnych w świadomości społecznej 1 Na ten pogląd Veblena zwrócił mi uwagę Marian Dobrzyński, profesor w Katedrze Psychologii i Socjologii Zarządzania WZ UW. 8 Wstęp (łącznie z pracami naukowymi) wyobrażeń o historyczności ludzkiej rzeczywi- stości (Stobiecki 2002). Historia organizacyjna, podejmująca wątki historiograficzne dla potrzeb współczesnych organizacji, wyraźnie stanowi odmianę nurtu kulturowego w naukach o zarządzaniu. Można więc treści historyczne zawarte w teorii i praktyce menedżerskiej traktować jako formę kapitału kulturowego organi- zacji. Tak też robię w niniejszej pracy. W polskiej literaturze naukowej bardzo niewiele jest opracowań dotyczących perspektywy historycznej w zarządzaniu. Z kolei prace autorów zachodnich koncertują się na doświadczeniach „centrów globalizacji”2 i prezentują historię organizacyjną głównie tam powstałą. W niewielkim stopniu wykorzystywane są doświadczenia „prowincji”, co zubaża zarówno nauki o zarządzaniu w niej uprawiane, jak i historię organizacyjną „głównego nurtu”. Do opracowania propozycji sukcesywnego wypełniania tych luk, czemu, jak mam nadzieję, może służyć niniejsza praca, ośmielił mnie dług intelektualny, który zaciągnąłem wobec środowiska badaczy skupionych wokół prof. Andrzeja Wierzbickiego. Przywołany historyk był uczniem Andrzeja Feliksa Grabskiego. Twórczo rozwija myśl historiograficzną swego mistrza, skupiając się przede wszystkim na dziejopisarstwie polskim. W wersji Wierzbickiego (1993, 1999, 2001, 2006, 2009, 2010 i in.) historia historiografii wyraźnie stała się namysłem nad spo- sobami rozumienia zmienności (nad wyobrażeniami o historyczności) kategorii istotnych dla relacji „prowincja–centrum”. Środowisko, które skupia Wierzbicki, to interdyscyplinarny zespół dawnej pracowni Dziejów Myśli Społecznej i Politycznej Instytutu Historii PAN, głów- nego ośrodka w naszym kraju zajmującego się historiografią polską. Od 2001 roku należę do tego zespołu. Obecnie środowisko to utworzyło warszawski oddział międzynarodowego Towarzystwa Historiograficznego. Spotyka się też na historiograficznym seminarium w ramach Pracowni Badania Dziejów Inteligencji IH PAN. Moje rozumienie istoty refleksji historiograficznej i jej użyteczności 2 Termin „globalizacja”