AÜDTCF, Antropoloji Dergisi, Sayı:34 (Aralık 2017), s.83-106 DEĞERLENDİRME / REVIEW BİR KADIN ANTROPOLOĞUN HAYATI VE ANTROPOLOJİSİ: MARİA A. CZAPLİCKA’NIN SİBİRYA’SI VE TÜRKLER Z. Nilüfer NAHYA Gönderim/Received: 13 Haziran/June 2017 Kabul/Accepted: 06 Kasım/November 2017 Öz 1884 yılında Varşova’da doğan Marya Antonina Czaplicka, 1910 yılında İngiltere’ye gelir ve burada C. Charles Seligman ile London School of Economics and Political Science’ta çalışır. Seligman’ın yol gösterdiği bir diğer Polonyalı antropolog Bronislaw Malinowski’den farklı olarak, Czaplicka 1914-15 yılları arasında çalışmalarına dönemin tanınmış antropologlarından Robert R. Marret ile devam eder. Çok iyi derecede Lehçe, İngilizce ve Rusça biliyor olmasının da avantajıyla Sibirya’da bir alan araştırması organize eder. Birçok kitap ve makale kaleme alarak bölgenin toplumsal yapısına dair bilgiler aktarır. Maria Czaplicka, 1921 yılında Bristol şehrinde aniden intihar ederek hayatına son verir. Bu çalışma ise hem Maria Czaplicka’nın hayatının ve çalışmalarının izini sürmekte hem de onun sosyal antropoloji, Şamanizm ve Türkoloji’ye yaptığı katkıyı ve kavramsal etkisini incelemektedir. Czaplicka, İngilizce literatüre, Rusya’nın kapsamında kalan Sibirya dünyasını kazandırmıştır. Ayrıca Türkoloji açısından gerek dil çalışmalarını gerek tarihsel gelişmeleri gerekse de Pantürkçülük ve Panturanizm gibi siyasi hareketleri bütünsel bir bakış açısıyla aktarır. Ancak onun en önemli kavramsal etkisi Şamanizm üzerinedir. Kimi görüşleri bugün tartışmalıysa da kutup histerisi, transvestizim gibi kavramların Batı’nın Şamanizm çalışmalarında bilinmesine ve gelişmesine yol açmıştır. Anahtar Kelimeler: Maria Czaplicka, Sibirya, Şamanizm, kutup histerisi, Panturanizm. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Halkbilimi Bölümü, KAYSERİ | [email protected] 84 Z. NİLÜFER NAHYA The Life and Anthropology of a Woman Anthropologist: Siberia and the Turks of Maria A. Czaplicka Marya Antonina Czaplicka, who was born in 1884 in Warsaw, arrived in Britain in 1910 and studied with Charles C. Seligman in London School of Economics and Political Science. Unlike the other Polish anthropologist Bronislaw Malinowski, who studied also with Seligman, Czaplicka continued her studies with another well- known anthropologist Robert R. Marret in 1914-15. With the advantage of speaking Russian, Polish and English fluently, she organized a fieldwork in Siberia. She left many books and articles concerning the social structure of the region. Maria Czaplicka committed suicide and ended her life in Bristol in 1921. This paper both tracks the life and studies of Maria Czaplicka and examines her contribution and conceptual influence to social anthropology, Shamanism and Turkology. Czaplicka introduced the world of Siberia taken place mostly in the scope of Russia to English literature. She interpreted linguistic studies and historical developments besides political movements like Pan-Turkism and Pan-Turanism in a holistic view in terms of Turkology. But her most important conceptual influence was about Shamanism. Although some of her arguments are contradictive today, she brought some concepts such as arctic hysteria and transvestism on the Western shamanism studies. Key Words: Maria Czaplicka, Siberia, Shamanism, arctic hysteria, Pan- Turanism. Giriş Antropolojide kadınların adının yeni yeni duyulduğu bir dönemde, Polonya’dan İngiltere’ye ve Sibirya’ya uzanan bir hayat hikâyesinin kahramanıdır Maria Czaplicka. Aynı dönemde eğitim aldığı diğer Polonyalı antropolog B. Malinowski’den farklı olarak, çalışmalarına dönemin tanınmış antropologlarından Robert Marret ile gerçekleştirir. Döneminin koşullarını zorlayarak cesur adımlar atan Czaplicka, Bristol şehrinde 1921 yılında aniden intihar ederek hayatına son verir. Bu çalışma, Maria Czaplicka’nın hayatının ve çalışmalarının izini sürerken, onun Şamanizm, Türkoloji ve sosyal antropoloji alanlarına yaptığı katkıyı ve kavramsal etkisini incelemektedir. Kendi sınırlarını zorlayan duruşu ile Czaplicka’nın bir kadın araştırmacı olarak verdiği mücadele, bu incelemede özel bir yere sahiptir. Yanı sıra araştırmalarının ve yorumlarının disiplinler arası olması, bu yazıda da benzeri bir yaklaşımın benimsenmesine neden olmuştur. Bölünmüş Polonya’dan İngiltere’ye Uzanan Yol Marya Antonina Czaplicka1, 1884 yılında Varşova’nın kenar mahallelerinden birinde doğdu. Tren yollarında istasyon şefi olarak çalışan 1 Czaplicka’nın esas adı Marya Antonina Czaplicka’dır. Fakat kendi İngilizce metinlerinde ve ondan bahseden çalışmalarda çoğunlukla Maria Czaplicka adı kullanılır. Bu makalede de yaygın literatüre paralel olarak Maria Czaplicka adı tercih edilmiştir. BİR KADIN ANTROPOLOĞUN HAYATI VE ANTROPOLOJİSİ 85 babası Felix Czaplicki’yle daha iyi bir kazanç için 1904 yılında Rusya’ya taşınmış, ancak birkaç yıl sonra geri dönmüşlerdi (Kubica, 2007: 147). Babasının iş hayatı nedeniyle yaşadıkları bu deneyim, Czaplicka’nın yıllar sonraki metinlerini ve alanı anlama sürecini etkiler. Kendi deyimiyle “Sibirya’nın Polonyalılar için ne anlama geldiğini biliyordur”: Trans-Sibirya Tren Yolu’nda çoğunlukla Polonyalı mühendisler görev almıştı ve ona göre Sibirya, Polonyalıların evlerinde kullanmaları engellenen yeteneklerini geliştirebilecekleri bir yerdir. Sayısız Polonyalı, özellikle de mühendisler, kendi evlerini Ruslaştırma planı için Polonya’ya gelen Ruslara bırakmış ve Sibirya’ya gitmiştir (1916: 2-3). Czaplicka’nın zamanında Polonya, Avusturya, Rusya ve Prusya (Alman) egemenliği altında bölünmüş durumdadır. 1795 -1918 yılları arasında dönem dönem özgürlük amacıyla ortaya çıkan hareketlenmeler güçlü olmamıştır. Avusturya içindeki Galiçya bölümü imparatorluk için çok önemli değildi; ancak Almanlara (Prusya) göre Lehler, sınır bölgelerinde bulunan fakat tehlikeli olmayan bir azınlıktı. Avusturya Polonyası’nda Lehçenin konuşulması bir sıkıntı yaratmıyorken Alman milliyetçileri, Prusya içinde iki dilli bir yaşamı doğru bulmuyordu. Polonyalılar, kendilerini temsilden özgürlük isteklerine kadar birçok konuda Prusya’da kısıtlamalar yaşıyorlardı. Belli bölgeler endüstrileşmişken, hatırı sayılır güçte bir köylü sınıfı da bulunuyordu. Rusya Polonyası’nda durum biraz daha karmaşıktı. Lehler de Slav kökenliydi ve dilleri Rusçaya çok benziyordu. Ruslar, egemen oldukları bölgeyle ekonomik ve sosyal bağlar kurarak güçlerini pekiştirmişlerdi. Çar II. Alexander’ın Panslavizme sıcak bakmadığı için yöneldiği Ruslaştırma politikası ve Polonya’nın coğrafi konumu, Rusya’ya ile merkezi bir bağ kurmalarına sebep olmuştu. Tüm ticaret Rusların elindeydi; Lehçe konuşamıyor, toprak sahibi olamıyorlardı. Bu nedenle Lehler, çalışmak ve yaşamak gayesiyle Moskova, St. Petersburg, Kiev gibi şehirlere gidiyorlardı. 1881 yılında Çar II. Alexander’ın bir Polonyalı tarafından öldürülmesi, bölgeye baskı olarak döndü. Bölgenin koşulları 1890’larda yükselen endüstrileşme ile değişmeye başladı. 1887’de Bismarck Almanyası’nın çöküşe geçmesi Rusya’yı Fransa’ya yakınlaştırdı (1891-4). Bu aynı zamanda İngiltere’yi karşısına alması anlamına geliyordu. Bu dönemde birleşik Polonya’nın kurulmasına yönelik çabalar da artmıştı: 1886 yılında İsviçre’de yapılan bir toplantı ile Polonya’daki üçlü yönetimi sona erdirme kararı alındı. Leh milliyetçileri, özellikle de Genç Polonyalılar (Młoda Polska) baskındı ve hedefleri Ruslaştırma politikasıydı. Bazı bölgelerde de Ruslara karşı sosyalist Lehler etkiliydi. Bu gruplar, eğitimden dile kadar sosyal 86 Z. NİLÜFER NAHYA gelişmeler için de çaba göstererek Ruslaştırmayı aşmaya çalışmışlardır (Leslie, 1980: 5-64). Bu koşullar altında bir kadın olarak Maria Czaplicka’nın yapabileceği eğitimine ağırlık vermek olmuştur. İşçi sınıfı çocuklarına öğretmenlik yapabileceği bir eğitim alır; ancak akademiyle ilişkisi daha önceleri ‘Uçan Üniversite’ye2 katılması ile başlamıştır. Matematik ve doğa bilimleri öğrenimi gördüğü sırada burada 3 yıl kadar sekreterlik de yapar. O dönem fizik antropoloji olarak anlaşılan antropoloji alanındaki seminer çalışmasıyla ödül alır3 (Kubica, 2015: 3). İlerleyen yıllarda coğrafya alanına yönelir; fakat rahatsızlanınca Zakopane’ye geçer4. 1910 yılında başvurduğu Mianowski Bursu’nu kazanarak İngiltere’ye gider ve Malinowski5 ile aynı dönemde London School of Economics and Political Science’a (LSE) girer (Kubica, 2015:5). Leslie, Avrupa ülkeleri arasında Polonyalılara en uzak olanın İngiltere olduğunu ve üçe bölünmüş Polonya tarafından “keşfi”nin ancak yirminci yüzyılın ikinci yarısında gerçekleştirdiğini söylese de (1980: 62) antropoloji 2 Uçan Üniversite (Uniwersytet Latający) Varşova’da kuruldu (1882-3). Kontrolden kaçmak için her hafta başka bir yerde buluşarak eğitim veriyorlardı. Adam Mahrburg, Ludwig Krzywicki, Jan Władysław David gibi radikal profesörlerin destek verdiği bu akademik kurumun en bilinen mezunu Marie Skłodowska [Curie]’dir. 1906 yılında ‘Bilimsel Dersler Topluluğu’ (Torwarzystwo Kursów Naukowych) adıyla yasallaştı ve 1919 yılında Özgür Polonya Üniversitesi (Wolna Wszechnica Polska) adını aldı (Davies, 2005: 172). Bu eğitim kurumu hakkında daha fazla bilgi için bkz. Buczynska-Garewicz, 1985. 3 Polonya’daki antropoloji çalışmaları biraz da Malinowski nedeniyle ilgi çeker ama ülkenin antropoloji çalışmalarını, kendi tarihi belirlemiştir. I. Dünya Savaşı öncesinde Polonya’da, “ilkel” toplulukları çalışan etnografi (etnografia), Avrupa dışı halkları ve genel olarak insanlığı çalışan antropoloji (antropologia) ve son olarak ludoznawstwo sonraları folklorystyka adı verilen halkbilimi alanları bir arada düşünülerek etnoloji (etnologia) adıyla anılmıştır.