NAtuur & Milieu | DE MESTMARATHON 1 De mestmarathon Kroniek van ruim 42 jaar Nederlands mestbeleid Ben Hermans 2 NAtuur & Milieu | De mestmarathon VOORWOORD Het loopt wel degelijk zo’n vaart! Mest is essentieel om gras, mais, graan of bloemkool te laten groeien. In mest zitten voor planten zeer nuttige voedingstoffen zoals stikstof, fosfaat, kalium en andere mineralen. Maar dierlijke mest hebben we veel te veel in onze lage landen. Totaal gaat het om meer dan 70 miljoen ton. Dat zijn 1,4 miljoen vrachtauto’s. Je zou er het Tjeukemeer mee kunnen vullen. Circa driekwart van de mestproductie is afkomstig vlaktewater vergiftigd. Meststoffen komen ook in het van rundvee. En dat terwijl er “slechts” een kleine 2 diepere grondwater. Drinkwaterbedrijven moeten miljoen melkkoeien in ons kikkerland rondlopen en steeds meer moeite doen om grondwater te zuiveren veel meer varkens en kippen. van mest. Varkens poepen compacter dan koeien. Samen zijn de veertien miljoen krulstaarten goed voor 16 procent Het probleem met mest in ons land is dus niet de van de totale Nederlandse mestproductie. Maar, mest op zich. Mest is nodig om planten te laten varkensmest werkt op het land weer minder goed. groeien. Het probleem met mest in ons land is de Mais, prei, bloemkool of gras nemen voedingstoffen overvloed aan mest. Onze veestapel produceert 30 uit varkensfaeces minder gemakkelijk op. Het gevolg tot 40 procent meer mest dan alle graslanden en alle is dat die voedingsstoffen in de bodem blijven hangen landbouwgewassen in Nederland kunnen opnemen. en in sloten en grondwater terecht komen. Maar daar- Boeren hebben decennia lang teveel mest op het land over zo meer. gebracht. En dat doen sommige boeren nog steeds. Verreweg de beste mest is kippenmest. Dat komt Misschien wel 25 procent van de mest verdwijnt omdat het zo lekker compact is. Er zit bijna geen water illegaal in het milieu. Boeren rijden de mest in die in en planten kunnen de voedingstoffen die de kip gevallen meer lagen dik uit over hun land. in zijn mest achterlaat makkelijk opnemen. De 100 miljoen kippen nemen een ‘bescheiden’ 2 procent van De overheid probeert al lang iets aan dit mestpro- de totale nationale mestproductie voor hun rekening. bleem te doen. Uit deze “Kroniek van ruim 42 jaar Nederlands mestbeleid” blijkt dat landbouwministers Mest bestaat voor het overgrote deel (80-90 procent) er nauwelijks in slagen de milieuvervuiling door mest uit water (behalve bij kippen dus), de voedingstoffen in te dammen. De recente explosieve stijging van het stikstof (N) en fosfaat (met daarin fosfor: P) en resten aantal koeien na het afschaffen van het melkquotum, van planten die zorgen voor de organische stof. Het en daarmee het extra aantal tankauto’s mest, mest water uit de mest is niet het probleem. De organische die boeren niet kwijt kunnen, is daar een tragisch stof ook niet. Daarvan heb je niet gauw teveel; het voorbeeld van. Want hoe het ministerie ook zijn best zorgt ervoor dat de bodem vruchtbaar blijft. Juist doet, de met veel moeite ingevoerde wettelijke beper- bij stikstof en fosfaat zit de moeilijkheid. Planten kingen blijken onvoldoende om het mestprobleem op nemen tijdens de groei in voorjaar en zomer een te lossen. Het stikstofoverschot van de Nederlandse bepaalde hoeveelheid van deze voedingsstoffen op. landbouw is nog steeds het hoogste binnen de Euro- Wat overblijft, hoopt zich op in de bodem of spoelt pese Unie. Het overschot aan fosfaat bedraagt zo’n 50 uit naar sloten, rivieren en meren of zelfs naar ons miljoen kg. grondwater. Kort samengevat. Nederland wordt jaarlijks overspoeld Overmatig gebruik van mest - zowel dierlijke mest door mest. Al tientallen jaren. Een te groot deel van als kunstmest - zorgt voor te veel stikstof en fosfaat die mest hoopt zich op in onze bodem en komt in in bodem, grondwater en meren en sloten. Zeker sloten, meren en in ons grondwater terecht. Dat kan in Oost- en Zuid-Nederland zit er op veel plaatsen een bedreiging worden voor onze drinkwatervoor- genoeg fosfaat in de bodem om planten de komende ziening en maakt de natuur in Nederland kapot. tien jaar te kunnen laten groeien. Bemesten is daar eigenlijk helemaal niet nodig. Bovendien is een teveel Het lukt de overheid niet om daar wat aan te doen. Als aan mest ongezond voor al wat leeft in sloot en plas. ik op basis van deze kroniek het mestbeleid overzie, Meer dan de helft van ons oppervlaktewater in land- zijn daar de volgende redenen voor te noemen: bouwgebieden is vervuild door mest. En dat leidt tot 1. Boeren en boerenbestuurders ontkennen in eerste verstikkende algendrab in plaats van schoon helder instantie de problemen rond mest (en ook die water. Vandaar dat we in overbemeste gebieden na rond de Q-koorts bijvoorbeeld). Er is een gesloten een paar dagen warm zomerweer niet meer zomaar cultuur waarin boerenvoormannen, wetenschap- overal kunnen zwemmen. Blauwalg heeft het opper- pers en politici elkaar de bal toespelen en het beleid NAtuur & Milieu | DE MESTMARATHON 3 bepalen. Waarschuwingen van buiten deze gesloten trek, is dat regeren toch echt vooruitzien is. wereld worden niet serieus meegewogen. Het “Landbouw-ministerie” en Tweede Kamer moeten gevolg is dat er pas wetten tegen vervuiling door mestwetten maken voordat problemen zich voordoen. mest worden gemaakt als het al te laat is. In plaats van pas ingrijpen als het mestoverschot 2. Als er dan toch milieuproblemen zichtbaar worden, alweer groter is geworden. beloven boeren en boerenbestuurders voortdurend Ingrijpen betekent namelijk bijna altijd productie dat het “zo’n vaart niet loopt”. Met de groei van de begrenzende maatregelen nemen. Met techniek kun veestapel niet, en met de milieuvervuiling door je de milieuproblemen in de intensieve veehouderij mest niet. Vaak is het tegendeel waar: de milieu- in mijn ogen nooit goed genoeg oplossen wanneer er vervuiling is nog erger dan gedacht. zoveel mest wordt geproduceerd in zo’n klein land. 3. Als vervolgens blijkt dat het “wel zo’n vaart loopt”, En de productie begrenzen – of het nu om varkens, en het milieu ernstig wordt vervuild, beloven kippen of koeien gaat – is voor boeren altijd pijnlijk boeren en boerenbestuurders zelf extra technische of kostbaar. Door nu al aan te kondigen hoeveel maatregelen te nemen. Ook die beloftes komen mest (fosfaat en nitraat), ammoniak en broeikas- zelden of nooit uit. Het is niet gelukt voldoende gassen een landbouwsector in 2020 mag uitstoten, fabrieken te bouwen om mest te verwerken tot weten boeren waar ze aan toe zijn en kunnen ze hun aantrekkelijke bemestingsproducten die aan het bedrijf inrichten op de beperkingen die gaan komen. buitenland worden verkocht. Het is ook niet gelukt Belangrijk is dan wel ook de wetgeving te maken die de hoeveelheid fosfaat in het veevoer te reduceren. die plafonds vervolgens echt gaat afdwingen. In die 4. Door de beloftes en de gesloten cultuur komen wetgeving moet dan ook de uitwerking tot op het ministerie en politiek te laat in actie waardoor er boerenbedrijf geregeld zijn. Het helpt een boer als hij reparatiewetgeving nodig is. Reparatiewetgeving weet hoeveel varkens, kippen of koeien hij in 2020 die direct ingrijpt op het boerenbedrijf en voor mag houden. En welke maatregelen hij moet nemen boeren extra kosten met zich brengt, bijvoorbeeld om misschien meer dieren te kunnen houden. Of dat luchtfilters, of die beperkingen in de productie nu grond aankopen is, of extra duurzaamheidsmaat- oplegt. Om de invoering minder pijnlijk te maken regelen nemen. Als hij maar weet hoe het voor hem voor boeren, bedisselt de Tweede Kamer uitzon- uitpakt en hij ernaar kan handelen. deringen of een knelgevallenregeling. Tweede Kamer en ministerie definiëren die knelgevallen Als “De Mestmarathon” in mijn ogen één ding laat vervolgens zo ruim, dat het effect van de wet – de zien, dan is het dat er een sterke onafhankelijke over- beperking van de milieuvervuiling – weer nagenoeg heid nodig is om schaarse ruimte – de ruimte om mest teniet wordt gedaan. Het mestprobleem is dan nog te produceren - te verdelen. Een overheid die boven- steeds niet opgelost. dien ook nog vooruit kijkt. Martijn van Dam: go for it! 5. Bovendien is mestwetgeving complex gemaakt. De ambtenaren en politici vanuit Den Haag kunnen Sijas Akkerman niet goed overzien hoe details van mestwetgeving Hoofd Voedsel – Natuur & Milieu uitpakken op de boerderij. De boerenbestuurders en hun experts kunnen dat veel beter. Om de meeste boeren te ontzien worden de details niet of pas veel later uitgewerkt waardoor alsnog veel ruimte overblijft om het milieu te vervuilen. Als, , “De Mestmarathon” in mijn ogen een ding laat zien, dan is het dat er een sterke onafhankelijke overheid nodig is om schaarse ruimte – de ruimte om mest te produceren - te verdelen. Hoe het mestprobleem nu eindelijk eens op te lossen? De vraag is makkelijker gesteld dan beantwoord. De belangrijkste conclusie die ik uit “De Mestmarathon” 4 NAtuur & Milieu | De mestmarathon NAtuur & Milieu | DE MESTMARATHON 5 INHOUD Voorwoord: Het loopt wel degelijk zo’n vaart! 2 Inleiding: 2015 Het jaar van evenwichtsbemesting 6 Tijdlijn Mestmarathon 8 1. De jaren ‘70: onbeperkte groei van de veestapel; kan dat zo maar? 10 2. Begin jaren ‘80: de bodem als mestvat: mestdumpingen leiden tot kentering in beleid 12 3. 1985 -1990: mest op de politieke agenda, tegelijk grootste groei aantal varkens ooit 14 4. 1990 -1995: milieubeleid groeit, maar mestdebat verzandt 16 5. 1995 – 2000: mineralen centraal; en de ramp van de varkenspest 20 6. 2000 – 2005: dierrechten varkens en kippen; meer beleid maar integrale aanpak strandt 24 2000-2015 Ammoniakbeleid in de steigers 26 7. 2005 – 2010: complexiteit neemt toe; en de aansturing door Europa 28 2000-2015 De Europese Kaderrichtlijn Water voor schoon oppervlaktewater 30 8. 2010 – 2013: opnieuw mestverwerking, maar dan anders 32 9. 2013 – 2015: de ontknoping: grondgebonden melkveehouderij op drijfzand gebaseerd 34 10.