r - - Jaarboek Parlementaire Geschiedenis ^ 2003 Emotie in de politiek / Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2003 Emotie in de politiek Jaarboek Parlementaire Geschiedenis Emotie in de politiek Redactie: C.C. van Baaien W. Breedveld J.W.L. Brouwer P.G.T.W. van Griensven J.J.M. Ramakers W.R Secker Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, Nijmegen Sdu Uitgevers, Den Haag Foto omslag: Roel Rozenburg Vormgeving omslag en binnenwerk: Wim Zaat, Moerkapelle Zetwerk: Wil van Dam, Utrecht Druk en afwerking: A-D Druk BV, Zeist © 2003, Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, Nijmegen Alle rechthebbenden van illustraties hebben wij getracht te achterhalen. Mocht u desondanks menen aanspraak te maken op een vergoeding, dan verzoeken wij u contact op te nemen met de uitgever (www.sdu.nl). Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. isbn 90 12 09 9 6 7 6 issn 15 6 6 -5 0 5 4 Inhoud Ten geleide 7 Artikelen 11 Retnieg Aerts, Emotie in de politiek. Over politieke stijlen in Nederland sinds 1848 12 Rady B. Andeweg en Jacques Thomassen, Tekenen aan de wand? Kamerleden, kiezers en commentatoren over de kwaliteit van de parlementaire democratie in Nederland 26 Carla van Baaien, Cry if I want to? Politici in tranen 36 Ulla Jansz, Hartstocht en opgewondenheid. Kamerdebatten over mensenrechten in de koloniën rond 1850 47 Marij Leenders, ‘Gesol met de rechten van vervolgde mensen.’ Emoties in het asieldebat 1938-1999 57 Carla Hoetink, Als de hamer valt. Het ‘lijkendossier’ en de ontwikkeling van onparlementair taalgebruik 1934-2001 69 Jonn van Zuthem, Liever Turks dan paaps? Politiek-maatschappelijke antihoudingen in verleden en heden 82 Uit de notulen van de ministerraad 95 Rob Visser, Het geheim van de Trêveszaal 96 Peter Bootsma en Pieter Jan Dijkman, Den Uyl wilde niet vallen. De besluitvorming in de ministerraad over de grondpolitiek in maart 1977 102 Egodocumenten 113 Jan Ramakers, ‘Alhoewel ik in staat zou zijn geweest ze persoonlijk dood te trappen...’ Oud-minister Struycken over zijn rol in het gratiebeleid jegens ter dood veroordeelde oorlogsmisdadigers 114 Peter Bootsma en Peter van Griensven, ‘Teleurstelling is mijn opperste emotie.’ Vragen over emotie in de politiek aan A.A.M. van Agt 121 Interview 127 Carla van Baaien en Willem Breedveld, De passie moet terug in de politiek. Interview met Wouter Bos over de periode na Fortuyn 128 Herinneringen/necrologieën 137 Hedy d'Ancona, In memoriam Piet Dankert (1934-2003) 139 5 Eimert van Middelkoop, Partij theoreticus tot eer van God. Bart Verbrugh (1916-2003) 141 Jan Willem Brouwer, De neerbuigende minzaamheid van Joseph Luns. J.M.A.H. Luns (1911-2002) gezien vanuit de Handelingen 145 Gerard Visscher, Huub Franssen, Kamerlid met karakter én kenner van de Kamer 150 Parlementaire kroniek 155 Peter van Griensven, Marij Leenders en Martin Timmermans, Het parlementaire jaar 2002-2003 156 Boekbesprekingen 171 J.Th.J. van den Berg, Een jaar van extremen. Bespreking van de literatuur over het jaar 2002 in de Nederlandse politiek 172 Willem Aantjes, De bolhoed van Kees Sorgdrager 182 Thijs Wöltgens, Haagse tegenstrijdigheden, voor en na Fortuyn 184 Bert van den Braak, Eene mislukte kopie? 187 Gerard Visscher, De Kamer op onderzoek 189 GA.M. Beekelaar, Jan Donner, jurist. Een biografie 191 Ineke Secker, Kleine politieke partijen in het interbellum 192 Marij Leenders, Doofpot, taboe en trauma. Nederlandse oorlogsmisdaden in Indonesië 194 Alexander van Kessel, De politicus als streng en zuinig boekhouder 196 Anne Bos, Unique selling points D66 tijdelijk niet voorradig 198 Peter van der Heiden, Over socialisten en sociaal-democraten 200 Over de auteurs en de redactie 203 6 Ten geleide Het Jaarboek Parlementaire Geschiedenis is een uitgave van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, verbonden aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Het Jaarboek wil in zo breed mogelijke kring belangstelling wekken voor de Nederlandse parlementaire geschiede­ nis. Het probeert dit te bereiken door naast wetenschappelijke ook opiniërende artikelen op te nemen, alsmede boekbesprekingen, een kroniek van het afgelopen parlementaire jaar, egodocumenten en herinneringen aan onlangs overleden prominente politici. Vaak liggen actuele thema’s of gebeurtenissen ten grondslag aan de onderwerpskeuze van de historische artikelen. In het Jaarboek komen niet alleen wetenschappers aan het woord, maar ook jour­ nalisten en (oud-)politici. In alle bijdragen is het Nederlandse parlement in een nabij of ver verleden uitgangspunt van beschouwing; zijn positie en handelen sinds de opkomst van het parlementaire stelsel in 1848 staat steeds centraal. Het Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2003 is inmiddels de vijfde aflevering in de reeks. De redactie acht dit een goede gelegenheid om even stil te staan bij het (wellicht subtiele, maar toch wezenlijke) onderscheid tussen een parlementair jaarboek en een jaarboek parlementai­ re geschiedenis. Een parlementair jaarboek concentreert zich in haar ogen exclusief op de gebeurtenissen van het afgelopen parlementaire jaar. De redactie van het Jaarboek Parlemen­ taire Geschiedenis wil echter tegelijk minder en meer. Zij beoogt niet het afgelopen parle­ mentaire jaar uitputtend te behandelen, maar zij wil mede, ook al is het niet uitsluitend, naar aanleiding van gebeurtenissen in dat jaar een aantal artikelen presenteren die voor geïnte­ resseerden in de parlementaire geschiedenis in de breedste zin van belang zouden kunnen zijn. Het thema van het Jaarboek 2003 is ‘Emotie in de politiek’. Hoewel velen van oordeel zijn dat emotie zo veel mogelijk uit het publieke domein in het algemeen en uit het politieke domein in het bijzonder zou moeten worden geweerd, menen anderen dat dit onnodig, ja zelfs onmogelijk is, omdat aan iedere rationele afweging een emotionele vooraf zou gaan.1 Werd in het vorige Jaarboek aandacht besteed aan nieuwkomers in de politiek en de feitelijke gebeurtenissen in het bijzonder emotionele parlementaire jaar 2001-2002, nu is er gelegen­ heid met wat meer afstand te reflecteren op het verschijnsel emotie in de politiek, op het al dan niet voorkomen van het verschijnsel in het verleden, op de vraag of het etaleren van emoties al dan niet werd en wordt geacht in de politieke arena tot de goede mores te beho- 1 Zie met name de veel geciteerde studie van Antonio R. Damasio, üesm rtes’ error. Emotion, rcason and the human braitt (New York 1994). 7 TEN GELEIDE ren, en op de wijze waarop emoties al dan niet in ’s lands vergaderzaal en directe omgeving tot uitdrukking zijn gebracht. Remieg Aerts beschrijft in een overzichtsartikel de ‘conjuncturele ontwikkeling’ van de acceptatie van het verschijnsel emotie in de politiek in de negentiende en twintigste eeuw. Met andere woorden: wat beschouwden verschillende politieke generaties als ‘goede poli­ tiek’? Rudy B. Andeweg en Jacques Thomassen stellen de vraag of het emotionele jaar 2002- 2003 - de opkomst en ondergang van de populistische lp f - te voorspellen was geweest. Hebben Kamerleden, kiezers en commentatoren deze ontwikkeling voorzien? J.Th.J. van den Berg kijkt in een uitvoerig recensieartikel aan de hand van twaalfhoeken over (aspecten van) de Fortuyn-periode terug op deze turbulente jaren en hij poogt een antwoord te vinden op de vraag: revolte of revolutie? En Wouter Bos vertelt, in het inmiddels traditionele interview met een spraakmakend Kamerlid uit het voorbije jaar, hoe moeilijk het is de lessen van For- tuyn in de praktijk te brengen. Ulla Jansz, Carla van Baaien en Marij Leenders onderzoeken ieder momenten in de parle­ mentaire geschiedenis waarop de emotionele barometer incidenteel hoog opliep. Ulla lansz laat aan de hand van de parlementaire debatten over de mensenrechten in de koloniën in het midden van de negentiende eeuw zien dat emotionele argumenten tijdens de Kamerdebat­ ten in theorie als niet ter zake doende werden beschouwd, maar in de praktijk wel degelijk werden geaccepteerd zolang de leden het onderling maar over de te bereiken doelstellingen eens waren. Carla van Baaien analyseert enkele momenten uit de recente parlementaire geschiedenis waarop politici hun tranen niet in bedwang konden houden. Uit de persreacties blijkt dat deze zeer uiteenlopend werden gewaardeerd. Opvallend is de conclusie dat man­ nelijke politici op meer begrip voor hun tranen kunnen rekenen dan vrouwelijke. Marij Leenders laat zien hoe emoties op verschillende manieren in de twintigste-eeuwse parle­ mentaire geschiedenis de debatten over het asielbeleid hebben beïnvloed. Haar conclusie: met name de oppositie, die zich inzet voor een ruimer toelatingsbeleid, benadrukt de men­ selijke kant van de problematiek ten koste van de juridische en economische argumentatie. Carla Hoetink beschrijft de ontwikkeling van de wijze waarop de voorzitter van de Tweede Kamer in de loop der jaren zijn recht heeft gehanteerd om uitspraken van Kamerleden als ontoelaatbaar te kwalificeren en naar het ‘lijkendossier’ te verwijzen. Ook deze bevoegdheid blijkt, net als het onparlementaire taalgebruik zelf, een symptoom van de emotionalisering van de politiek; het werd in de beginjaren vooral gehanteerd tegen non-conformistische Kamerfracties die over de schreef gingen. Wellicht is het tekenend voor de acceptatie van emoties in de politiek dat de