Erotyczne peregrynacje WIESLAW MALECKI Erotyczne peregrynacje Filozofia antropologiczna Wilhelma von Humboldta Poznań 2013 Komitet Naukowy Serii Wydawniczej Monografie Wydziału Nauk Społecznych UAM Jerzy Brzeziński, Zbigniew Drozdowicz (przewodniczący), Rafał Drozdowski, Piotr Orlik, Jacek Sójka Recenzent Prof. dr hab. Leon Miodoński Projekt okładki Adriana Staniszewska Wilhelm und Caroline von Humboldt in ihren Briefen Rycina na okładce Anna von Sydow (red.), , Mittler Verlag, Berlin 1906–1916 Redakcja Adriana Staniszewska Korekta Adriana Staniszewska Michał Staniszewski © Copyright by Wiesław Małecki, 2013 Publikacja finansowana z funduszy Wydziału Nauk Społecznych i Prorektora UAM prof. dr. hab. Jacka Witkosia ISBN 978-83-62243-53-2 Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 60–569 Poznań, ul. Szamarzewskiego 89c Druk: Zakład Graficzny UAM 61–712 Poznań, ul. Wieniawskiego 1 SPIS TREŚCI WStęP . 7 . CZęŚĆ I. EStEtYKA . 15 1. EstetyczneÄsthetische dziełaVersuche. Wilhelma Erster Theil:von Humboldta Über Göthes w Hermannliteraturze und Dorothea polskojęzycznej . 15 2. – o swoistości dzieła 17 2.1. Styl utworu 18 2.1.1. Forma utworu . 20 2.1.2. Przedmiot rozważań Humboldta . 22 2.2. Immanuel Kant a Wilhelm von Humboldt . 24 2.2.1. tok rozważań . 24 Über den Geschlechtsunterschied und dessen Einfluss auf die organische Natur2.2.2. Wyobraźnia . 27 3. .. 55 Podsumowanie . 70 . CZęŚĆ II. FILOZOFIA ANtROPOLOGICZNA . 73 1. Plan antropologii porównawczej 73 1.1. Kanta niejednoznaczny obraz kobiecości . 80 1.2. Klasyka weimarska . 96 1.2.1. Johann Gottfried Herder . 98 1.2.2. Johann Gottlieb Fichte . 104 1.2.3. Cicha rewolucja kobiet . 109 1.3. Dwie antropologie . 114 2. Wstępna analiza baskijskiej . filozofii. .antropologicznej . 123 2.1. Badania baskologiczne Humboldta w źródłach polskojęzycznych 123 2.2. Badania baskologiczne Humboldta w źródłach niemieckojęzycznych . 130 2.3. Humboldt jako prekursor . europejskiej . .baskologii . .. .. .. 137 3. Szczegółowe przedstawienie projektu baskijskiej filozofii antropologicznej Humboldta 139 4. Badania baskologiczne Humboldta w źródłach baskijskich . i hiszpańskich – ich recepcja w Kraju Basków . 143 . 5. Wilhelm von Humboldt a współczesna antropologia kulturowa 144 5.1. Podróże badawcze 145 5.2. Dziennik antropologa . 148 5.3. Informatorzy . 152 . ZAKOŃCZENIE 157 BIBLIOGRAFIA . 179 ABStRAKt . 187 WSTęP enfant terrible. Fryderyk Wilhelm Christian Karol Ferdynand von Humboldt jest w filozofii prawdziwym Jego intelektualny dorobek z trudem daje się interpretować za pomocą dostępnych historykowi filozofiiratio. porządkujących- narzędzi pojęciowych, klarownych podziałów, jednoznacznych klasyfikacji, stanowi zatem poważne wyzwanie dla filozoficznego Jest to fakt do brze znany i przywoływany przez większość jego interpretatorów. Ciekawe jest jednak, co jest tego przyczyną. W odniesieniu do innych myślicieli na takie pytanie odpowiada się z reguły podobnie: powodem jest intelektualny- rozmach myślenia i przekonanie o jego oryginalności. Jednak w przypadku Humboldta interpretacyjne trudności istnieją wcale nie dlatego, że siłą i no- watorstwem własnej refleksji burzy on gotowe systematyzacje i schematy, ani też ze względu na ostrze podejmowanej przez niego krytyki, wymierzo nej w żywotne w XVIII wieku formy filozofii, która znosiłaby z powierzchni- ziemi najsprawniejszych nawet filozoficznych dyskutantów. Jego osobowość,- która mieściła w sobie zarówno niespełnionego pisarza, krytyka sztuki, es- tetę, męża stanu, językoznawcę, podróżnika, filozofa przyrody, dyplomatę, fi- lologa i poetę, świadomie kształtowana była w inny sposób. Humboldt przy glądał się mianowicie dziejom filozofii z tylnych rzędów historii. Pozosta wał w cieniu „wielkich” filozofów i myślicieli, a prowadzenie filozoficznych- sporów, które Henryk Elzenberg postrzegał jako „zawsze wojnę”, najczęściej pomijał milczeniem. Można zatem powiedzieć, że zarówno jego rozważa nia antropologiczne, jak i estetykę filozoficzną do pewnego stopnia otacza aura milczenia, rozumiana jako niewikłanie się w otwarte spory filozoficzne.- Sprzyjało temu to, że z jednej strony nie poddawał się nurtowi rozwijającej się wtedy estetyki filozoficznej, z drugiej zaś – podjął własne, pionierskie ba dania antropologiczne. Nie oznacza to, że wypracowując swoje stanowisko filozoficzne, w ogóle z nikim nie polemizował. Czynił to jednak dyskretnie –- najczęściej w korespondencji czy opisach podróży, z przeświadczeniem, że przez systemy filozoficzne przemawia przede wszystkim osobowość ich au tora, czy zachowując wprost postawę „stoicką”, szczególnie w porównaniu z takimi „krewkimi” dyskutantami, jak Fichte czy Wolter. Warto postawić tu wstęp 8 - znak zapytania, gdyż nie jest to konstatacja jednoznaczna. Później przyjdzie rozstrzygać, czy oznacza ona rezygnację z fundamentalnego dla filozofii pra- gnienia dotarcia do prawdy obiektywnej. A może wyraża jedynie wskazanie, że jest osiągalna tylko w indywidualnej, a nie intersubiektywnie sprawdzal nej perspektywie? Czy też oznacza może szczególny1 dystans do własnych idei, połączony z potrzebą zachowania spokoju? Czy m.in. z tej przyczyny- nie pozostawiłÄsthetische on w swoich Versuche, głównych Erster dziełach Theil: niemalÜber Göthes żadnych Hermann dowodów und Dorotheatakiego zaangażowania? Jak np. w centralnym dla jego estetyki studium za- tytułowanym - , gdzie pośród skąpych przypisów odnajdziemy pośrednie odwo łania wyłącznie do estetycznych pomysłów Diderota. Dodatkowo niesłycha- nie złożony i czasami nieprecyzyjny sposób konstruowania myśli, dający się mocno we znaki podczas analiz jego dzieł, sprawia, że zgłębianie i „nasłuchi wanie” tego milczenia, czyli zmniejszanie obszaru „nierozpoznania”, może- stać się dla dzisiejszego odbiorcy prawdziwym intelektualnym wyzwaniem. ten krótki wstęp chciałbym poświęcić przede wszystkim jednej kwe stii, która we właściwym tekście mojej rozprawy w zasadzie się nie pojawia. Jest ona jednak niezwykle ważna, gdyż – jak mniemam – stanowi klucz do- zrozumienia zarówno jej celów, jak i całej konstrukcji. Chodzi mianowicie o postawienie znaku zapytania tam, gdzie każdy uważny czytelnik tej książ ki postawiłby go po raz pierwszy, czyli natychmiast po przeczytaniu tytułu.- termin „filozofia antropologiczna” może budzić uzasadnione wątpliwości. Szczególnie jeśli dodać, że w obszernej, analizowanej przeze mnie literatu rze fachowej takiego określenia w ogóle nie spotkałem. Sformułowanie to- natychmiast więc odsłania, pisząc nieskromnie, emancypacyjny w zamyśle charakter całej mej rozprawy. Sprowadza się on do poszerzenia obrazu filo- zoficznego dorobku Wilhelma von Humboldta, co rozumiem w dwójnasób:- 1) jako wyjście poza dominującą, zwłaszcza w literaturze polskoję zycznej, jego recepcję poprzez pryzmat osiągnięć dokonanych niemal wy łącznie w sferze filozofii języka, która stanowi w jego przypadku zaledwie ostatni etap długiego filozoficznego rozwoju. Dlatego próżno w tej pracy szukać obszerniejszych fragmentów poświęconych refleksji Humboldta nad językiem. Cała uwaga została skupiona na dwóch innych obszarach jego zainteresowań: estetyce filozoficznej oraz filozoficznej antropologii, które obejmuję ogólniejszą nazwą „filozofii antropologicznej”.in statu nascendi. Można ją uzasadnić także samym charakterem myśli estetycznej, a szczególnie antropologicznej, które w XVIII-wiecznej filozofii były dopiero W obrębie tych dziedzin znajduje się miejsce dla emancypacji w innym jeszcze sensie- 1 Przygodność, ironia i solidarność Być może warto byłoby rozważyć, w jakim stopniu Humboldt był „ironistą” w znacze niu, jakie przedstawił Richard Rorty. Por. R. Rorty, , Spacja, Warszawa 1996, ss. 107–108. wstęp 9 - - – wyrażonej m.in. w postaci tezy, że Wilhelm von Humboldt nie był kanty stą. tezy, której wydźwięk wydaje się nieco paradoksalny, biorąc pod uwa-2 gę fakt, że niemiecki filozof zaczytywał się w dziełach Kanta „na śmierć” i został zaproszony do Institut National w Paryżu właśnie jako znawca i kon tynuator tej filozofii, by poprowadzić osobne kolokwium kantowskie. - 2) jako dekonstrukcję takiego wizerunku Humboldta jako myśliciela,- mającego etykietę epigona wielbionych przez niego mistrzów klasyki we- imarskiej – przede wszystkim Johana Wolfganga Goethego i Fryderyka Schil lera. W swojej pracy starałem się pokazać, że choć był on niewątpliwie en tuzjastą Weimarczyków na europejskich salonach, to nie można go w pełni- uznać za ich reprezentanta. A zatem stosując zarówno w tytule, jak i w całej pracy określenie „filo zofia antropologiczna”, miałem na celu nie tylko ukazanie Humboldta jako myśliciela wartego uwagi współczesnego czytelnika, a także zasługującego na miano „filozofa” – którego nierzadko mu się odmawia, wytykając przede wszystkim brak formalnego wykształcenia filozoficznego (dyletantyzm) oraz niespójność i fragmentaryczność charakteryzującą jego spuściznę – ale- również jako wyprzedzającego swój czas oryginalnego badacza, a biorąc pod uwagę jego, szeroko w pracy omawianą, koncepcję „antropologii porównaw- czej” oraz jej realizację – wręcz za pioniera kreującego w antropologii nowe- tendencje, pozwalające na porównanie ich z pewnymi elementami metodo logii współczesnej antropologii kulturowej. Chodzi przede wszystkim o in nowacje w wymiarze metodologicznym: połączenie perspektywy – jak to- określa Humboldt – filozofa, historyka i pisarza, co skutkuje m.in. nadaniem antropologicznym badaniom terenowym nowego statusu, a także udosko naleniem niezbędnych do jego prowadzenia „narzędzi”, takich jak dziennik- antropologa. - Aby dostatecznie