View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE provided by Repozytorium Instytucjonalne Krakowskiej Akademii Jerzy Zdanowski Państwo na muzułmańskim Bliskim Wschodzie Procesy genezy i czynniki trwania Jerzy Zdanowski Państwo na muzułmańskim Bliskim Wschodzie Procesy genezy i czynniki trwania Rada Wydawnicza Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego: Klemens Budzowski, Maria Kapiszewska, Zbigniew Maciąg, Jacek M. Majchrowski Recenzenci: prof. dr hab. Hassan Jamsheer, dr hab. Krzysztof Trzciński Projekt badawczy NCN nr N N108 094140 Redakcja: Roman Małecki Okładka: Redaktor prowadzący: Halina Baszak-Jaroń Korekta: zespół ISBN 978-83-7571-2 Copyright© by Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków 2014 Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób umożliwiający ponowne wykorzystanie, ani też rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich. Na zlecenie: Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego www.ka.edu.pl Wydawca: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. – Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2014 Sprzedaż prowadzi: Księgarnia u Frycza Kampus Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego ul. Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 1 A, 30-705 Kraków tel./faks: (12) 252 45 93; e-mail: [email protected] DTP: Joanna Sroka Druk i oprawa: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. Spis treści Wstęp: Państwo na Bliskim Wschodzie jako przedmiot badań ....................................7 Rozdział I. Czynniki państwotwórcze 1. Produktywność ...................................................................................................25 1.1. Efekt gospodarczy ....................................................................................... 25 1.2. Osadnictwo w Arabii ................................................................................... 27 2. Nierówności .......................................................................................................35 2.1. Plemię jako typ idealny ................................................................................ 36 2.2. Elity plemienne ............................................................................................ 38 2.3. Lineaże i marabuci ....................................................................................... 43 2.4. Konfederacje plemienne ............................................................................... 46 3. Wojna i podbój ..................................................................................................59 3.1. Wodzostwo i państwo nomadów .................................................................. 60 3.2. Przywództwo religijne .................................................................................. 62 3.3. Przywództwo wojskowe .....................................................................................72 4. Kolonializm ........................................................................................................77 4.1. Protektoraty ................................................................................................. 78 4.2. Plany podziału Imperium Osmańskiego ....................................................... 94 4.3. Nowe państwa.............................................................................................. 96 5. Nacjonalizm .....................................................................................................111 5.1. Kontrowersje wokół milletów ..................................................................... 112 5.2. Turkizm ..................................................................................................... 116 5.3. Idea narodowa a wojny bałkańskie (1912–1913) ........................................ 121 5.4. Nacjonalizm arabski ................................................................................... 125 5.5. Od mniejszości do narodu i państwa ......................................................... 131 5.5.1. Świadomość narodowa Ormian ...........................................................132 5.5.2 Koptowie – we wspólnym państwie .......................................................133 5.5.3 Berberowie – autonomia kulturalna......................................................134 5.5.4. Tragedia Asyryjczyków .........................................................................137 5.5.5. Niespełnione nadzieje Kurdów .............................................................138 5.5.6. Sukces maronitów ..............................................................................140 5.5.6. Ruch narodowy Żydów ........................................................................141 Spis treści Rozdział II. Typy państw bliskowschodnich 1. Państwo religijne: wspólnota Mahometa ...........................................................147 1.1. Religia a więzy krwi .................................................................................. 147 1.2. Początki państwa ........................................................................................ 154 2. Państwo imperialne: kalifat–sułtanat.................................................................157 2. 1. Nowi ludzie .............................................................................................. 157 2.2. Nowe źródła legitymizacji władzy ............................................................... 162 2.3. Organizacja państwa ................................................................................. 167 2.4. System ikta ............................................................................................... 173 2.5. Na obrzeżu imperium ................................................................................ 174 3. Państwo kolonialne ..........................................................................................177 3.1. Integracja z rynkiem światowym ................................................................ 177 3.2. Uśmierzenie plemion ................................................................................. 182 3.2. Etatyzm a interesy metropolii ..................................................................... 188 3.4. Bilans strat i zysków ................................................................................... 198 3.5. Elity miejskie i kwestia państwowości ......................................................... 204 4. Państwo narodowe ............................................................................................225 4.1. Kto tworzy państwo? .................................................................................. 225 4.2. Poza państwem .......................................................................................... 233 4.3. Wojny i rola wojska .................................................................................... 241 4.4. Powiązania z gospodarką światową ............................................................. 246 4.5. Modele narodowego państwa ..................................................................... 252 4.5.1. Eksperyment z zachodnią demokracją .................................................254 4.5.2. Model autorytarno-etatystyczny ............................................................256 4.5.3. Model autorytarno-neoliberalny ...........................................................264 4.5.4. Model islamistyczny ...........................................................................273 4.5.5. Modele hybrydalne ..............................................................................285 Zakończenie .........................................................................................................299 Bibliografia ...........................................................................................................307 Indeks ..................................................................................................................345 6 Wstęp Państwo na Bliskim Wschodzie jako przedmiot badań Państwo jest najczęściej definiowane jako organizacja polityczna społe- czeństwa mieszkającego na danym terytorium o określonych granicach. Or- ganizacja ta jest suwerenna i cechuje ją hierarchiczna władza publiczna oraz aparat przymusu. Powstawanie państw wiąże się z biurokratyzacją zarządza- nia, akumulacją środków i centralizacją instytucji. Procesy narodzin państwa są wielowarstwowe i można je postrzegać w co najmniej trzech płaszczyznach: bezpieczeństwa, zasobności i reprezentacji. W europejskiej literaturze można mówić przynajmniej o czterech głównych podejściach badawczych do naro- dzin państwa. Uważa się, że wykształciły się one: 1) w rezultacie wojny i pod- boju, 2) w następstwie umowy społecznej, 3) wskutek rozpadu istniejących wspólnot oraz 4) w konsekwencji transformacji ustroju plemiennego. W kon- cepcji Ludwika Gumplowicza konflikty i walki stanowią główną siłę napędo- wą rozwoju państwa. Żadne państwo nie może powstać bez użycia siły. Tho- mas Hobbes i Jean-Jacques Rousseau uważali, że konflikt i walka prowadzą raczej do upadku niż narodzin państwa, a podstawą jego uformowania się jest umowa społeczna, a więc pokojowe porozumienie o budowaniu czegoś, co ma być wspólnym dobrem. Trzecie podejście zakłada rodzenie się nowego or- ganizmu państwowego wskutek rozpadu wspólnot ludzkich. Fryderyk Engels zwrócił uwagę, że historia społeczeństwa pierwotnego jest znacznie dłuższa niż