Nederlandse Archeologische Rapporten 041 Onderwater- archeologie op de Rede van Texel Waardestellende onderzoeken in de westelijke Waddenzee (Burgzand) Arent D. Vos Onderwater archeologie op de Rede van Texel Waardestellende onderzoeken in de westelijke Waddenzee (Burgzand) Arent D. Vos Colofon Nederlandse Archeologische Rapporten 041 Onderwaterarcheologie op de Rede van Texel. Waardestellende onderzoeken in de westelijke Waddenzee (Burgzand), (Lelystad 2012) Auteur: Arent D. Vos Redactie en beeldredactie: TGV teksten & presentatie Opmaak en productie: uNiek­Design, Almere ISBN/EAN: 9789057991943 © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, 2012 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl 3 Voorwoord — Voor u ligt een bijzonder en rijk geïllustreerd en waar werd geankerd? Hoe veilig was het? En boek over onderwaterarcheologie op de Rede hoeveel scheepswrakken zijn er? van Texel en in het bijzonder het project ‘Waar- Met de uitbreiding van het museum is er nu ein- destellende onderzoeken in de westelijke Wad- delijk letterlijk plaats om de maritieme archeolo- denzee (Burgzand)’. Het boek is geschreven door gie de aandacht te geven die zij verdient. In de Arent Vos, die op Texel en daarbuiten wordt ge- tentoonstelling worden objecten uit de muse- waardeerd om zijn maritieme kennis en umcollectie getoond, aangevuld met bruiklenen scheepsarcheologische ervaring. Van deze kennis van de Texelse duikers en het RCE. Het boek en ervaring kan men nu deelgenoot worden. geeft informatie over de context waarin de ob- Over dit project is vaker bericht, maar meestal jecten gevonden zijn. Het zal jong en oud per afzonderlijk wrak. Het uitgebreide onder- nieuwsgierig maken naar de verborgen schatten zoek naar twaalf wrakken is nu als geheel ge- die op de zeebodem liggen. Wat leren we ervan? bundeld. Het bestaat uit materiaal dat de afge- Wat kunnen we met die kennis doen en hoe krij- lopen jaren verzameld is door Arent Vos en de gen we die kennis boven water? Overigens heeft medewerkers van zijn Professioneel Archeolo- Arent Vos actief geparticipeerd in de uitwerking gisch Duikteam. Het boek is primair bedoeld van de tentoonstellingen. voor onderzoekers, beleidsmakers en beheer- Het boek toont het algemene belang van de ma- ders, maar is ook voor een groot publiek toegan- ritieme archeologie aan. En benadrukt de nood- kelijk en leesbaar. zaak om verder te gaan met het onderzoek en de Tussen Kaap Skil (voorheen het Maritiem & Jut- uitwerking van de resultaten ervan. Dit werk is ters Museum), de Texelse duikers en het RCE Le- onmisbaar voor het onderzoek in het Wadden- lystad (het voormalige Nederlands Instituut voor gebied en ver daarbuiten, maar het maakt ook Scheeps- en onderwaterArcheologie, NISA) be- duidelijk dat natuurlijke processen een ernstige staan al decennialang banden. Vanaf 1985 heeft bedreiging kunnen vormen voor de wrakken op het NISA op Texel gewerkt en is er een aantal de zeebodem. Daarnaast kan de publicatie een scheepswrakken onderzocht op de Wadden- en bijdrage leveren aan het beleid van de gemeente de Noordzee. In de periode 1987 tot en met 1989 Texel voor het behoud en beheer van de archeo- werd zelfs een aantal gebouwen op het muse- logie onder water binnen de gemeentelijke gren- umterrein gebruikt als werkbasis en om er te bi- zen. Hopelijk leidt dit boek tot hernieuwde aan- vakkeren gedurende de archeologische duiksei- dacht voor de maritieme archeologie in al haar zoenen. En al die tijd was Arent Vos betrokken facetten. bij het archeologisch veldwerk onder water, van- af 1996 als hoofd duikteam. Esther Bánki Dit boek verschijnt op het juiste moment. Na ja- Directeur Kaap Skil 1 ren van voorbereiding is onlangs de uitbreiding van het museum geopend: een nieuw entreege- bouw met twee tentoonstellingen over de Rede van Texel en de archeologie onder water; twee thema’s die niet alleen voor Texel van belang zijn, maar ook voor de nationale en internatio- nale maritieme geschiedenis. In dit boek wordt uitgebreid ingegaan op de Rede van Texel en het unieke historische karak- 1 Tot begin 2012 heette ‘Kaap Skil’ het ter van Texel en de Waddenzee. Over de Rede ‘Maritiem & Jutters Museum’. In dit boek van Texel is tot nog toe weinig gepubliceerd. In is de oude naam nog gehanteerd. Het bezoekadres is Heemskerckstraat 9, 1792 het boek worden primaire vragen gesteld: wan- AA, te Oudeschild op Texel. In dit neer werd het gebied eigenlijk bevaarbaar? Hoe museum zijn veel opgedoken objecten te zien, onder andere ook uit de hier werd het gebied door de scheepvaart gebruikt beschreven wrakken. 5 Dankwoord — Een groot, meerjarig project als de ‘Waardestel- ben. Evenzo wil ik directie en medewerkers van lende onderzoeken westelijke Waddenzee (Burg- Rederij Waterweg (thans Acta Marine) bedanken zand Noord)’ is alleen mogelijk met de mede- voor de altijd prettige samenwerking en de ge- werking van velen. Het is onmogelijk iedereen boden mogelijkheden steeds te kunnen werken afzonderlijk te vermelden, maar enkele groepen met precies voor ons werk geschikte schepen. of individuen wil ik toch graag in het bijzonder Daarnaast heb ik van allerlei collega’s, vrienden, noemen. Ten eerste het professioneel archeolo- familie en kennissen op uiteenlopende manieren gisch duikteam van NISA/ROB, waarmee ik ja- steun gekregen. Ik noem in het bijzonder Joke renlang met buitengewoon groot plezier heb Nientker, Ton Penders, Gert-Jan Zand, Lucas van mogen werken (zie de administratieve gegevens Dijk, Jaap Morel, Wilma Gijsbers, Dolf Muller, op p.34 en de afbeelding op p.71). Ook met Erma de Boer, Esther Bánki, Aryan Klein, Piet Texelse duikers als Jack Betsema, Hans Eelman, Kleij, m’n moedertje H. Vos-Häberli & Piet Pap- Flip Duinker, Gerrit-Jan Betsema of met Texelse perse, Roel & Julia Mulkens, Noor van de Brand, vissers als Alfons en Frido Boom heb ik in de Evert van Ginkel, Iris Toussaint en Birgit van den loop der jaren op uiteenlopende manieren mo- Hoven. Aan iedereen die ik genoemd heb en alle, gen samenwerken. Ik bewaar daaraan goede alle anderen die ook op enigerlei wijze interesse herinneringen en dank in hen alle Texelse dui- hebben getoond en steun hebben gegeven, mijn kers en vissers, waar we ooit mee gewerkt heb- hartelijke dank! Arent Vos (mei 2012) De auteur Inhoudsopgave Voorwoord 3 7 Wrak Burgzand Noord 2 (BZN 2) 109 7.1 Administratieve gegevens 109 Dankwoord 5 7.2 Vondstgeschiedenis 111 7.3 Beschrijving van de vindplaats 112 Samenvatting en conclusies 8 7.4 Aanvullend onderzoek 114 7.5 Vondsten 128 Summary and conclusions 14 7.6 Algemeen beeld en datering 138 7.7 Tot slot 139 Zusammenfassung und Schlussfolgerungen 18 8 Wrak Burgzand Noord 3 (BZN 3) 143 1 Inleiding 23 8.1 Administratieve gegevens 143 1.1 Voorgeschiedenis van het project ‘Waarde- 8.2 Vondstgeschiedenis 145 stellende onderzoeken in de westelijke 8.3 Monitoring van BZN 3, 1998-2005 151 Waddenzee (Burgzand)’ 23 8.4 Algemeen beeld en datering 157 1.2 Project ‘Waardestellende onderzoeken in de 8.5 Vondsten 160 westelijke Waddenzee (Burgzand)’ 29 8.6 Tot slot 163 1.3 Opzet van het boek 31 1.4 Administratieve gegevens (algemeen) 34 9 Wrak Burgzand Noord 4 (BZN 4) 167 9.1 Administratieve gegevens 167 2 De Rede van Texel en haar maritiem­ 9.2 Vondstgeschiedenis 169 archeologisch onderzoekspotentieel 37 9.3 Beschrijving van de vindplaats 169 2.1 Ontstaan van het eiland en begin van 9.4 Vondsten 181 de scheepvaart 37 9.5 Algemeen beeld en datering 186 2.2 Stormen en scheepsrampen op de Rede van Texel 47 9.6 Tot slot 187 2.3 Stranden en vergaan: de eerste fase van wrakvorming 55 10 Wrak Burgzand Noord 5 (BZN 5) 189 10.1 Administratieve gegevens 189 3 Natuurlijke en antropogene 10.2 Vondstgeschiedenis 190 degradatieprocessen 61 10.3 Beschrijving van de vindplaats 190 3.1 Wrakvorming 61 10.4 Tot slot 191 3.2 De mens als (onbewuste) verstoorder 68 11 Wrak Burgzand Noord 8 (BZN 8) 193 4 Werken onder water; strategie, methoden 11.1 Administratieve gegevens 193 en technieken 71 11.2 Vondstgeschiedenis 195 4.1 Logistiek 71 11.3 Beschrijving van de vindplaats 196 4.2 Onderzoeksmethode 78 11.4 Vondsten 210 11.5 Algemeen beeld en datering 215 5 Ontwikkeling van een methode van fysieke 11.6 Tot slot 216 bescherming 89 5.1 Dreigende degradatie 89 12 Wrak Burgzand Noord 9 (BZN 9) 219 5.2 Recept voor de Burgzandafdekkingsmethode 92 12.1 Administratieve gegevens 219 12.2 Vondstgeschiedenis 221 6 Twaalf wrakken 105 12.3 Beschrijving van de vindplaats 221 12.4 Vondsten 233 12.5 Algemeen beeld en datering 241 12.6 Tot slot 242 13 Wrak Burgzand Noord 10 (BZN 10) 245 19 Wrak Burgzand Noord 16 (BZN 16) 321 13.1 Administratieve gegevens 245 19.1 Administratieve gegevens 321 13.2 Vondstgeschiedenis 247 19.2 Beschrijving van de vindplaats 323 13.3 Beschrijving van de vindplaats 247 19.3 Vondsten 323 13.4 Vondsten 260 19.4 Algemeen beeld en datering 323 13.5 Algemeen beeld en datering 261 19.5 Tot slot 323 13.6 Tot slot 264 Begrippenlijst 325 14 Wrak Burgzand Noord 11 (BZN 11) 267 14.1 Administratieve gegevens 267 Literatuurlijst 331 14.2 Vondstgeschiedenis 269 14.3 Beschrijving van de vindplaats 269 Bijlagen 338 14.4 Vondsten 277 Bijlage I: Wim J. Wolff, Paalwormen en andere 14.5 Algemeen beeld en datering 277 hout-etende dieren in de westelijke 14.6 Tot slot 278 Waddenzee 339 15 Wrak Burgzand Noord 12 (BZN 12) 281 Bijlage II: Dick Rakhorst, Erosie Burgzand of het 15.1 Administratieve gegevens 281 vrijkomen van wrakken 342 15.2 Beschrijving van de vindplaats 283 15.3 Vondsten 287 Bijlage III: Wraktekeningen Burgzand Noord 369 15.4 Algemeen beeld