Centra wielkich miast Japonii w procesie przemian 1955-2005 Rajmund Mydeł Centra wielkich miast )apo w procesie przemian 1955-2005 Kraków 2012 Rada Wydawnicza Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego: Klemens Budzowski, Maria Kapiszewska, Zbigniew Maciąg, Jacek M. Majchrowski Recenzja: prof. zw dr hab. Zygmunt Górka Okładka: Joanna Sroka Adiustacja i korekta: zespół Tłumaczenie na j. angielski: Rajmund Mydeł ISBN 978-83-7571-220-9 Copyright© by Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Kraków 2012 Wszystkie materiały ilustracyjne zostały przygotowane przez autora i są zamieszczone na jego odpowiedzialność Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób umożliwiający ponowne wykorzystanie, ani też rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich Na zlecenie: Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego www.ka.edu.pl Wydawca: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. - Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2012 Sprzedaż prowadzi: Księgarnia U Frycza Kampus Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego ul. Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 1, 30-705 Kraków tel./faks: (12) 25245 93 e-mail: [email protected] Skład: Joanna Sroka Druk i oprawa: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. Fotografie 16 i 17 udostępnione zostały przez Wydział Informacji i Kultury Ambasady Japonii w Warszawie. Pozostałe fotografie wykonane zostały przez autora. Spis treści Contents Wprowadzenie I Introduction........................................................................ 7 Przedmiot, zakres i cel studium / Subject, Scope and Aim o f Study.............13 Rozdział 1 / Chapter 1. Współczesny obraz przestrzenny, demograficzny i funkcjonalny centrów oraz ich miejsce w ogólnomiejskim systemie demograficzno -gospo darczym Contemporary Spatial, Demographic and Functional Picture f the Central Business Districts and their Place in the Whole-city Demographic and Economic System............................................................. 23 Rozdział 2 / Chapter 2. Dobowy rytm funkcjonowania oraz przemian obrazu funkcjonalnego CBD Diurnal Rhythm of Functional Activity and Evolution of Functional Structure of the Central Business District............................... 59 Rozdział 3 / Chapter 3. Proces rozwoju demograficznego centrów The Process o f Demographic Development o f the Central Business Districts................................................................... 69 Rozdział 4 / Chapter 4. Przemiany funkcjonalne centrów oraz ich miejsca w ogólnomiejskim rynku pracy Functional Transformations o f the Central Business Districts and Evolution of their Position in the Whole-city Labour Market.............. 89 Podsumowanie/ Conclusions.....................................................................109 Literatura / Literature................................................................................ 113 Summary Central Business Districts o f Japanese large cities in the process of transformations: 1955-2005............................................... 117 Spis treści Spis tabel / List o f Tables.............................................................................119 Spis rycin / List of Figures..........................................................................123 Spis fotografii / List o f Photographs........................................................... 127 Wprowadzenie Na tle bogatego dorobku naukowego dotyczącego przestrzenno-funkcjonal­ nych i demograficzno-społecznych problemów miast oraz obszarów metropolital­ nych raczej skromnie prezentują się studia traktujące o powyższych zagadnieniach z uwzględnieniem funkcjonalnych centrów Określane powszechnie angielskim terminem Central Business Districts (CBD) tereny te pozostają w skali miast- -obszarów metropolitalnych głównymi obszarami realizacji tzw. usług wyższego rzędu, na czele z szeroko rozumianymi usługami finansowymi (FIRE: finance, Insurance, real estate), informacyjnymi i komunikacyjnymi (IC: Information and communication), zarządzająco-kontrolnymi oraz specjalistyczną działalnością handlową. Centra wielkich miast kreują z reguły ogromny, o nowoczesnej struk­ turze rynek pracy oraz czołowy ośrodek działalności ekonomicznej (nierzadko też politycznej), zajmując wprzestrzeni funkcjonalnej i gospodarczej miasta-obszaru metropolitalnego miejsce wyjątkowe. Wyraża się to przede wszystkim w formo­ waniu przez nie głównych ośrodków - biegunów wzrostu i rozwoju zarówno mia­ sta, jak też obszaru metropolitalnego czy regionu. Problemy centrów wielkich miast podejmowane były w ramach badań nad zróżnicowaniem wewnętrznej struktury funkcjonalnej miast, procesów redystry­ bucji ludności i zróżnicowania jej etniczno-rasowego oraz społeczno-ekonomicz­ nego wizerunku, codziennych dojazdów do pracy oraz przestrzennej zmienności wysokości renty gruntowej (np. Hartman G.W., 1950; Mayer H.M., Kohn C.F., 1959; Murphy R.E., 1972; Carter H., 1975; Yeates M., Garner B., 1980; Yama- moto T„ 1980; Short J.R., 1984; Mydeł R., 1996; Mydeł R., Ishihara H„ 2002). Wśród pionierskich opracowań dotyczących różnych aspektów CBD wiel­ kich miast, wyróżnić należy studium na temat centrów miast amerykańskich Horwooda E.M., Boycea R.R. (1959). Zaowocowało ono sformułowaniem pierwszego w literaturze przedmiotu graficzno-opisowego schematu, wyróż­ niającego wprzestrzeni CBD dwie odmienne pod względem obrazu funkcjo­ nalnego oraz intensywności użytkowania przestrzeni strefy: jądra (core) oraz obrzeża (frame). W ramach układu zwanego core-frame, jądro charakteryzuje się m.in. wysokim wskaźnikiem dojazdów do pracy, silną obecnością funk­ cji finansowych, kontrolno-zarządzających oraz specjalistycznego handlu. Obrzeża jądra (czyliframe) są natomiast miejscem lokalizacji drugorzędnych instytucji biznesowych, handlu hurtowego, przemysłu lekkiego, infrastruk­ 7 Wprowadzenie tury komunikacyjnej o regionalnym zasięgu oraz wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej. W opracowaniach dotyczących miast i obszarów metropolitalnych podkreśla­ ny jest powszechnie spadek znaczenia w CBD klasycznego handlu detalicznego przy jednoczesnym wzroście poziomu koncentracji placówek handlowych z eks­ kluzywnymi artykułami oraz powierzchni biurowej. Podkreślany jest jednocze­ śnie wzrost w obrębie CBD liczby miejsc pracy, w tym dla osób o najwyższych kwalifikacjach zawodowych, przy równoczesnym spadku liczby stałych mieszkań­ ców. Proces wyludniania CBD, charakterystyczny dla centrów wielkich miast od zakończenia II wojny światowej do lat 90. XX wieku, znalazł odzwierciedlenie w sformułowanych ujęciach modelowych, dotyczących rozwoju miast oraz ob­ szarów metropolitalnych. Do klasycznych w tym względzie zaliczyć należy model ewolucji gęstości zaludnienia B. Newlinga (NewlingB., 1969) oraz opracowany przez autora niniejszej pracy model redystrybucji ludności oraz falowego rozwoju obszaru metropolitalnego (Mydeł R., 2006). W sformułowanych modelach CBD kreuje w początkowej fazie rozwoju miasta-obszaru metropolitalnego tzw. „cen­ tralny stożek”, który w najbardziej zaawansowanej fazie tych przemian przekształ­ cony zostaje w „centralny krater”. Dla centrów wielkich miast krajów o wysokim poziomie rozwoju gospodar­ czego charakterystyczne są rozwijane procesy filtracji oraz gentryfikacji. Pierwszy z nich znamionuje silne obniżanie statusu społeczno-ekonomicznego zamieszku­ jącej CBD ludności i związany jest praktycznie z ośrodkami miejskimi znajdują­ cymi się w stadium głębokiego kryzysu ekonomicznego. Drugi proces, bardziej powszechny i typowy dla centrów miast legitymujących się systematycznym roz­ wojem rynku pracy, charakteryzuje wzrost przedmiotowego statusu mieszkań­ ców funkcjonalnego centrum. Oba te procesy rozwijane są zarówno w warunkach depopulacji CBD, jak też notowanego na przełomie XX i XXI wieku procesu powolnego ich wzrostu demograficznego (np. Hamnet C., Williams P., 1980; Smith N., Williams P., 1986; Short J.R., 1984; White P., 1984; van Weesep J., Musterd S., 1991; Mydel R., 1996 oraz 2007). Do grupy ważnych z naukowo-poznawczego punktu widzenia opracowań na­ leży zaliczyć także wyniki studiów na temat przestrzennego zasięgu CBD, inten­ sywności użytkowania ziemi, miejsca w systemie ekonomicznym miasta i obszaru metropolitalnego oraz skali wahadłowych migracji ludności czynnej zawodowo (np. Mayer H.M., Kohn C.R, 1959; Carter H., 1975; Mydel R., Ishimizu T., 1991; Mydel R., 1993; Mydel R., Ishihara H., 2003). W zespole tych prac wyróż­ nić należy, ze względu na pionierski charakter podjętej tematyki oraz szczegóło­ wość badań, studia na temat dobowych przemian struktury funkcjonalnej i spo­ łeczno-ekonomicznej centrum Tokio (Mydel R., Ishimizu T., 1991) oraz Kioto (Mydel R., Ishihara H„ 2003). 8 Wprowadzenie Miejsce specjalne w tym zakresie zajmują badania centrów wielkich miast historycznych, których proces ewolucji funkcjonalnego obrazu dokonuje się zasadniczo w warunkach procesu rewaloryzacji-rewitalizacji zabudowy, w tym zwłaszcza tej o najwyższych walorach historyczno-architektonicznych. Mając na uwadze nowatorstwo metodologii badań, szczegółowość studiów, opartych naj­ częściej na pracach terenowych oraz wartość naukowo-poznawczą tej kategorii centrów wielkich miast, wyróżnić należy opracowanie monograficzne Górki Z. (2004) oraz publikacje Mydela R., Ishihary H. (2002 oraz 2003). Pierwsze z nich dotyczące historycznej dzielnicy śródmiejskiej Krakowa (tzw. I dzielnica kata­ stralna zamknięta pierścieniem Plant