2014 Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kolberg 2014 – Promesa”, realizowanego przez Instytut Muzyki i Tańca SEKCJA MUZYKOLOGÓW ZWIĄZKU KOMPOZYTORÓW POLSKICH 2014 Oskar Kolberg prekursor europejskiej folklorystyki WARSZAWA POLSKI ROCZNIK MUZYKOLOGICZNY 2014, TOM XII KOMITET REDAKCYJNY – EDITORIAL BOARD dr hab. J. K^_^`abc^ D^d^e-Kgahie^, prof. UMFC — red. naczelna dr hab. P^lmn G^ci^`iabe, prof. Instytutu Sztuki PAN dr hab. Aochmpae^ Lmpaiabqpe^, Instytut Muzykologii UW dr hab. Ilgc^ Lhcdp_md_, Instytut Muzykologii UW RADA NAUKOWA – SCIENTIFIC BOARD prof. dr hab. Zgrh^ Hmst^c, IM UW; prof. dr Mhvwsb I__axp, UM F. Liszt Budapest; prof. dr hab. Mh`gpn^l Pm`a, IM UW; prof. dr hab. I`mc^ Pgch^_glpe^, IM UW; dr I^c Rytzgsd, University of Manchester; prof. dr Ad`h^c Tvgt^p, Cardiff University; prof. ph dr H^c^ U`z^cig}w, Slovenska Akademia Vied, Bratislava; prof. dr hab. Rbpa^`d D^chms Ggsh^cme, Katedra Muzykologii UAM; prof. dr hab. Eszhm_^ Wh_eglpe^-Z^`mtz^, IS PAN; prof. dr hab. Ashc^ Ż`^lpe^-Wh_eglpe^, IM UW RECENZENCI TOMU – REVIEWERS prof. dr hab. Lydlhe Bhms^lpeh, IS PAN; dr hab. El^ D^vsho-Ty`me, prof. IS PAN; dr hab. J^oc^ D^ceglpe^, prof. UMFC; dr hab. Ashi^ G`gc^y, prof UMFC; dr hab. Acc^ G`ypaiabqpe^-Zhneglpe^, prof. UW; dr Wm`gche^ G`gadml-Kgn^ihqpe^, IS PAN; doc. ph dr E}^ K`meg}hg}w, Slovenska Akademia Vied, Bratislava; dr hab. B^`z^`^ P`abzbpamlpe^-J^`thqpe^, prof. IS PAN; dr hab. D^cy_^ Sas^oglpe^, prof. UMFC; prof. dr hab. Sn^lgth`^ Żm`^qpe^-Kgthcme, IM UW; prof. dr hab. Bmch^thc Vgoms, Lund University REDAKCJA – EDITORIAL OFFICE Związek Kompozytorów Polskich, 00-272 Warszawa, Rynek Starego Miasta 27 tel./fax: (22) 831 17 41, e-mail: [email protected]; [email protected] Konsultacja translatorska: Zgrh^ Wm^}m` DRUK – PRINTED BY BEL Studio Sp. z o.o. tel./fax: (22) 665 92 22 Nakład 100 egzemplarzy Wersja elektroniczna — www.zkp.org.pl c Sekcja Muzykologów ZKP 2014 ISSN 1733-9871 Shp _`mih Od Redakcji 7 From the Editor 11 Oskar Kolberg and Slovak Ethnomusicology Hana Urbancová 15 O pieśniach pogrzebowych na Wileńszczyźnie w kontekście dokumentacji Oskara Kolberga Aušra Žičkien e˙ 23 O symbolicznym języku folkloru Jerzy Bartmiński 39 Narracyjność i symbolika w Ludzie Oskara Kolberga J. Katarzyna Dadak-Kozicka 53 Fryderyk Chopin w świetle korespondencji Oskara Kolberga Ewa Sławińska-Dahlig 65 Nurt ewangelicki w dokumentacji Oskara Kolberga Arleta Nawrocka-Wysocka 81 Książę Aleksander Sapieha był pierwszy. Refleksje o narodzinach polskiego ludoznawstwa Zbigniew Chaniecki 97 Dokumentowanie wykonawców — tradycja Kolbergowska a współczesność Piotr Dahlig 109 Kolbergowska dokumentacja ludowej muzyki instrumentalnej z perspektywy współczesnych badań Zbigniew Jerzy Przerembski 115 Znaczenie zbiorów Oskara Kolberga dla współczesnych badań choreologicznych Tomasz Nowak 145 Wątki żydowskie u Kolberga na tle historyczno-kulturowym Bożena Muszkalska 159 Oskar Kolberg i Bogumił Hoff a muzyka Beskidu Śląskiego Katarzyna Szyszka 169 Z fortepianem w herbie – saga rodu Szkielskich Beniamin Vogel 179 Noty o autorach 197 Cgc_mc_p From the Editor 11 Oskar Kolberg and Slovak Ethnomusicology Hana Urbancová 15 Remarks on funeral songs in the Vilnius region in the context of Oskar Kolberg’s documentation Aušra Žičkien e˙ 23 On folklore’s symbolic language Jerzy Bartmiński 39 Narrativity and symbolism in Oskar Kolberg’s Lud [The People] J. Katarzyna Dadak-Kozicka 53 Fryderyk Chopin in the light of Oskar Kolberg’s correspondence Ewa Sławińska-Dahlig 65 The evangelical strand in Kolberg’s documentation Arleta Nawrocka-Wysocka 81 Prince Aleksander Sapieha was first. On the beginnings of Polish ethnography Zbigniew Chaniecki 97 Documenting the performers — the Kolbergian tradition and current approaches Piotr Dahlig 109 Oskar Kolberg’s documentation of instrumental folk music from the perspective of contemporary research Zbigniew Jerzy Przerembski 115 The significance of Oskar Kolberg’s collection for current choreological research Tomasz Nowak 145 Jewish themes in Kolberg’s work examined against the historical-cultural background Bożena Muszkalska 159 Oskar Kolberg and Bogumił Hoff and the music of Silesian Beskid Katarzyna Szyszka 169 With a piano in the coat of arms – the saga of the Szkielski family Beniamin Vogel 179 Contributors 197 Od Rmd^eih Rok 2014 ustanowiony został przez Sejm Rzeczpospolitej – na wniosek Związku Kompozytorów Polskich oraz Instytutu Muzyki i Tańca – Rokiem Oskara Kolberga w dwusetną rocznicę urodzin najwybitniejszego folklo- rysty dziewiętnastowiecznej Europy. Tom XII „Polskiego Rocznika Muzy- kologicznego” poświęcony jest rozważaniom nad wartością i aktualnością dorobku autora Ludu , którego 86 tom Dzieł wszystkich właśnie się ukazał. Znaczenie, jakie Kolbergowskie dzieło ma dla nas, wynika zarówno z je- go rozmiaru (33 tomy opublikowane za życia i tyleż materiałów w „tekach kolbergowskich” do opracowania), jak i charakteru nie mającego prece- densu w XIX wieku. To decyduje, że Kolberga uznać trzeba za prekurso- ra folklorystyki europejskiej. Oskar Kolberg, jako jeden z nielicznych, w swych dokumentacjach oparł się pokusie ustalania „wersji pierwotnych” podań i pieśni czy wygładzania ich tekstów,której ulegli Grimmowie i wie- lu innych badaczy. O wartości Ludu decyduje wierność zapisów, uwzględ- nianie wariantów i – co istotne – ukazanie śpiewów jako sztuki towarzyszą- cej człowiekowi na co dzień i od święta, wyrażającej wszystkie jego ważne doznania oraz doświadczenia wspólnoty. Kolejne tomy ukazują folklor ja- ko sztukę życia, które toczy się według stałego porządku: narodziny, kul- minacja, owocowanie, zamieranie. Te narracje życia przyrody i człowieka – uporządkowane w cykle obrzędów dorocznych i rodzinnych – są podsta- wą struktury monografii regionalnych. Zawarty w tomach Kolberga obraz obrzędowości i sztuki polskiej wsi wszystkich niemal regionów przedro- zbiorowej Rzeczpospolitej, a także folkloru dworów i miast, jest osiągnię- ciem, którego wartość doceniamy coraz bardziej, zwłaszcza że dotyczyło czasu, gdy folklor żył jeszcze bogactwem form, funkcji i znaczeń. Na pytanie, co uformowało osobowość Oskara Kolberga, decydując o wyjątkowości jego dokonań, jest wiele odpowiedzi, niektóre zawarte są w zamieszczonych tu studiach. Ważne było środowisko rodzinne, dobrzy nauczyciele, ale i piastunka Zuśka Wawrzek – chłopka spod Sandomie- rza usypiająca Oskara śpiewem i opowieściami (zapewne nieprzypadko- wo Sandomierskie jest pierwszą monografią regionalną Kolberga). Przypo- 7 8 Pgspeh Rgiache Myabegsgohiacb mnijmy – Oskar Kolberg, jego ojciec Juliusz, bracia Wilhelm i Antoni, Jó- zef Elsner czy Mikołaj Chopin należeli do grona wybitnych postaci pol- skiej kultury XIX wieku, będąc Polakami z wyboru. Juliusz Kolberg (1776– 1831), wychowany w rodzinie niemieckiego radcy sądowego Juliusza Col- berga, uzdolniony artystycznie inżynier topograf, czuł się polskim patrio- tą w czasach, gdy Polska skazana była na zagładę przez potężnych sąsia- dów. Jego żoną od 1806 roku była Karolina Mercoeur. Encyklopedie poda- ją, że miała ona, po ojcu, korzenie francuskie. Była ona też córką Henrietty von Arnim z arystokratycznej rodziny pruskiej. Pokrewieństwo ze słynną Bettiną Brentano, siostrą Clemensa Brentano i żoną Ludwiga von Arnim, przyjaciółką Goethego i Beethovena, pisarką i działaczką na rzecz eman- cypacji kobiet oraz przeciwniczką rozbioru Polski, musiało oddziaływać na poglądy i aspiracje artystyczne Kolbergów. Wydany w 1806 r. przez Ar- nima i Brentano słynny zbiór Das Knaben Wunderhorn (1806), zawierający teksty ludowych pieśni, był szeroko komentowanym wydarzeniem w ów- czesnym życiu kulturalnym Europy. W roku 1829 Juliusz Kolberg za swe dokonania naukowe otrzymał od cara Mikołaja I dziedziczne szlachectwo – od tego czasu posługiwał się nazwiskiem: Kołobrzeg-Kolberg oraz her- bem „Kołobrzeg” 1. Więcej informacji o życiu rodziny Kolbergów i o doko- naniach Oskara zawierają zamieszczone w „Roczniku” artykuły. Wszystkie teksty niniejszego tomu zostały zamówione u znawców dzie- ła Kolberga i problematyki etnomuzykologicznej oraz dziedzin pokrew- nych, jak historia kultury czy etnolingwistyka. Tematyka artykułów była prezentowana i dyskutowana podczas konferencji „Oskar Kolberg – pre- kursor europejskiej folklorystyki”, zorganizowanej 21–22 lutego 2014 roku przez Związek Kompozytorów Polskich, Instytut Sztuki PAN oraz Instytut Muzykologii UW, który był jej gospodarzem. Rocznik rozpoczynają dwa teksty zagranicznych autorek dotyczące zna- czenia Kolberga dla etnomuzykologii słowackiej (Hana Urbancová) oraz badań polskich pieśni pogrzebowych na Litwie (Aušra Žičkien e).˙ Kolej- ne dwa artykuły poświęcone są ludowej symbolice widzianej jako wyraz swoistej mentalności ludu. Jerzy Bartmiński jako etnolingwista analizuje symboliczny język folkloru z pozycji nowych ujęć antropologiczno-kultu- rowych i kognitywnych, a Katarzyna Dadak-Kozicka rozważa wielopozio- mowy, narracyjny charakter Kolbergowskiej dokumentacji oraz tradycyj- nego myślenia symbolicznego. Ewa Sławińska-Dahlig omawia znaczenie korespondencji Oskara Kolberga dotyczącej Fryderyka Chopina (jego są- 1 H^cc^ W`zsmlpe^-S_`^yp, K^_^`abc^ M^`ehmlhia, Fryderyk Chopin i bracia Kolber- gowie na tle epoki , TIFC Warszawa 2005, s. 103–104. Od Rmd^eih 9 siada i młodszego kolegi), zwłaszcza w odniesieniu do pianistyki i edy- torstwa dzieł genialnego kompozytora. Wpływ wyznania ewangelickiego Kolbergów na styl i charakter badań folklorystycznych Oskara analizuje Arleta Nawrocka-Wysocka. Z kolei tekst Zbigniewa Chanieckiego przybli- ża mało