19de jaargang | nummer 5 | augustus 2013 | e 4,95 Goudende eeuw in Friesland 1 FR_GG.indd 1 22-07-13 11:00 INHOUD De 19de jaargang | nummer 5 | augustus 2013 Gouden Eeuw in Friesland 42 4 10 6 36 58 4 Eigenzinnig en WElvaart, status En knappE koppEn kunst En Cultuur lanDsCHap En enerverend pronk 28 De Franeker universiteit 38 Lijnen van De Geest en EConoMIE Yme KUIper 10 Nieuw geld, nieuwe elite gOffe JeNSma lambert Jacobsz 54 Dynamiek en expansie HOtSO SpaNNINga 31 Winsemius en de geleerde pIet baKKer meINDert ScHrOOr 6 ‘Ik wil geschiedenis 13 Smullen en schransen wereld 42 Het verlanglijstje van het 58 Friesland en de voC levend en leerzaam rUUD SprUIt arJeN DIJKStra Fries Genootschap femme gaaStra maken’ 17 De zilveren positie van 32 Vrij van geweten, niet marlIeS StOter 62 De semskaart van Hans Goedkoop over de Friese nassaus van uitoefening 44 Burgertrots in steen leeuwarden De Gouden Eeuw JOOp W. KOOpmaNS WIebe bergSma peter KarStKarel meINDert ScHrOOr Yme KUIper eN 20 Wybrand de Geest, 35 Een platte hemel 48 Schrijvers en lezers 64 In aventoerlik man SIebraND KrUl portretkunstenaar arJeN DIJKStra pHIlIppUS breUKer DOeKe SIJeNS rUDI eKKart 36 Homo universalis: anna 52 De culturele industrie 66 De Zijl van Dokkum 22 Crack en zijn connecties Maria van schurman Harm NIJbOer HaNS KOppeN Yme KUIper mIrJam De baar 68 De Friese vaart op de 24 De raadselachtige oostzee en noorwegen dr. popta HaNNO braND Yme KUIper 71 Een aristocratische graanrepubliek KeeS KUIKeN cOlOfON vormgeving Druk verlengd. lidmaatschap Koninklijk fries genootschap Historisch tijdschrift Fryslân is een uitgave van het Koninklijk frank de Wit Ten brink, postbus 41, (Historisch tijdschrift Fryslân plus Jaarboek De Vrije Fries plus fries genootschap voor geschiedenis en cultuur/Keninklik 7940 aa meppel ledenvoordelen) ? 42,50 frysk genoatskip foar Skiednis en Kultuer. www.friesgenootschap.nl • fryslân verschijnt tweemaandelijks. advertenties Illustraties Van der let & partners, tel. 0513-654445 De uitgever heeft zijn uiterste best gedaan de rechten met Hoofdredactie: Siebrand Krul. eind- en beeldredactie: marijke betrekking tot de illustraties te regelen volgens de bepalingen de boer. redactie: Jeanine Otten, Kerst Huisman, meindert opgave en vragen over abonnementen van de auteurswet. Hij die desondanks meent zekere rechten te Seffinga, Doeke Sijens, Hans Koppen en Jan van Zijverden. abonnementenland, postbus 20, 1910 aa Uitgeest kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met tel. 0900-abOlaND of 0900-226 52 63, ? 0,10 per minuut de uitgever. Voor werken van beeldend kunstenaars aangesloten Gastredactie Friesland en de Gouden Eeuw: Siebrand Krul fax 0251-31 04 05 bij een cISac-organisatie is het auteursrecht geregeld met (coördinatie), marijke de boer (beeld), Jeanine Otten (beeld), Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor pictoright te amsterdam. c/o pictoright amsterdam 2013 Hanno brand, Yme Kuiper, meindert Seffinga en frank van der adreswijzigingen en opzeggingen. abonnementenland is ook Velden. bereikbaar via twitter. Stuur uw tweet naar: @aboland_klanten. © 2013 Koninklijk fries genootschap / Van der let & partners redactieadres Beëindigen abonnement: Siebrand Krul, breedpad 63, 8442 ac Heerenveen Opzeggingen (uitsluitend schriftelijk) dienen 8 weken voor www.historischtijdschriftfryslan.nl • www.vdlp.nl afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn. email: [email protected] prijswijzigingen voorbehouden. uitgave abonnement (6 nummers): ? 29,95 Van der let & partners Identity, Herenwal 137, postbus 496, Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. abon- Deze speciale uitgave van het historisch tijdschrift Fryslân 8440 al Heerenveen, tel.: 0513-654445, fax.: 0513-654761 nementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk twee weken voor kwam tot stand dankzij financiële steun van het Koninklijk fries e-mail: [email protected], internet: www.vdlp.nl beëindiging van het lopende abonnement worden opgezegd. genootschap en de Kingma Stichting en dankzij samenwerking bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met het fries museum. 3 FR_GG.indd 2-3 22-07-13 11:01 De Gouden Eeuw inFriesland i n l e i d i n g Door YME kuIpEr gebouw gaat over friesland in de gouden eeuw. Het stadhouderlijk hof, liauckemastate, Wybrand de geest – ook zij zullen, naast vele andere personen en objecten, een rol spelen in deze tentoonstelling. Wat in deze aflevering van Eigenzinnig en enerverend Fryslân gebeurt, is het schetsen van de minder zichtbare ontwikkelingen achter die enerverende, dynamische en relatief open samenleving die friesland was geworden in de gouden eeuw. Dat is de periode die naar hedendaagse communis Frieslands Gouden Eeuw opinio liep van het begin van de 17de eeuw tot de jaren 1670. enerverend, want de jonge Cultuurhistoricus Johan Huizinga schreef de nog altijd invloedrijkste verhandeling over de Gouden Eeuw: Nederland’s bestuursvorm van het gewest zou pas vanaf 1640 in rustiger vaarwater komen; dynamisch, omdat beschaving in de zeventiende eeuw. kern ervan is dat de bloeiperiode van de republiek der Zeven verenigde nederlanden stoelde de steden in omvang groeiden en de landbouw op de ondernemingslust van de Hollandse koopmansstand die zich na verloop van tijd ontwikkelde tot de regentenstand. Deze en handel floreerden; een open samenleving, gaf in een burgerlijke-stedelijke cultuur onmiskenbaar de toon aan en de invloed van geestelijkheid en adel werd in die cultuur omdat de contacten naar buiten toe, die met steeds verder naar de periferie van de macht geduwd. Holland en Zeeland liepen in de Gouden Eeuw voorop, maar Friesland, Holland voorop, maar ook met andere regio’s in de republiek en daarbuiten steeds belangrijker aldus Huizinga, ‘stond hun wellicht nog het naast, vooral door het stadhouderlijk hof’. waren geworden. Via migratiestromen en nieuw opgebouwde netwerken vond er flow van lders in zijn betoog laat Huizinga zien hoe de 16de eeuw welvaartsgroei had gebracht. Het friesland veel preciezer ingekleurd: al in de loop kennis, informatie en gelden plaats die tot dan de aanwezigheid van de markteconomie, beeld dat Huizinga in de jaren 1930 schetste, van de 16de eeuw waren in de friese landbouw als zijn voorvader in 1500 en bracht hij vier arbeiders en het personeel van jonker Jarich een toe ongekend was. Zilversmeedkunst, elegante E niet aan banden gelegd door centrale werd in de jaren 1970 door de amerikaanse productie en specialisatie sterk gestegen. In 1650 keer zoveel naar de markt. Daarenboven had in bruiloftsmaaltijd op het sael van de state genoten kleding, architectonische vernieuwing, andere staatsmacht, de genoemde kustprovincies al in economisch historicus Jan de Vries juist ook voor produceerde de friese boer twee keer zoveel friesland een spectaculaire groei plaatsgevonden en dat hier ’s avonds door de adellijke jonkers en vormen van tuinaanleg, maar ook scheepsbouw, in vervening, vrachtvervoer en handel over zee. juffers werd gedanst in stijlvolle, modieuze kledij. nautische en botanische kennis, nieuwe aristocratische, europese modes drongen al door financieringswijzen, dit alles maakte onderdeel Bruiloft op liauckemastate tot een friese state in het begin van de gouden uit van de cultuur van de gouden eeuw. maar In 1636 reisde een klein gezelschap van franse eeuw. geschiedenis leeft pas bij de verhalen die daarnaast gaat het er in deze Fryslân juist ook om diplomaten en hun gevolg door het noorden van erover verteld worden. Dat geldt zeker voor de mensen te portretteren die het gezicht van het friesland. een zekere charles Ogier legde in een gouden eeuw. Het jaar 1672 was niet alleen het gewest in die tijd vormden. en in beide gevallen reisdagboek zijn indrukken vast. Het praktische rampjaar in politiek opzicht – de republiek werd – uitzoomen op de grote lijnen, inzoomen op de doel van het rondreizen in de provincies aangevallen door troepen van frankrijk, engeland individuele gevallen – blijft het doel met dit soort friesland en groningen was de aankoop en de bisdommen Keulen en münster – maar presentatie van geschiedenis een groter publiek van paarden. beide gewesten bezaten een ook het begin van het einde van de economische dan de academische vakgenoot te bereiken. reputatie op het gebied van de paardenfokkerij. voorspoed. Ook friesland werd in militair opzicht Hoezeer van friesland al in de gouden eeuw – Opmerkelijk vond Ogier het grote aantal adellijke danig bedreigd. Zo trok de boerenbevolking een aanduiding die pas veel later brede ingang huizen op het friese platteland. Hij had er nog in en rond Sexbierum in de zomer van 1672 in vond – ook bij buitenlanders het beeld bestond nooit zoveel bij elkaar gezien in een relatief klein groten getale op naar liauckemastate. aan de van een apart gewest binnen de republiek, gebied. Zelf had Ogier culturele interesse. In kust waren vijandige schepen gesignaleerd en blijkt uit de Observations die Sir William temple, Harlingen kocht hij bij een kunsthandelaar enkele het kon niet anders dan dat franse troepen aan de engelse ambassadeur, in 1672 opschreef. schilderijen, in leeuwarden bezocht hij het atelier land zouden komen om op de ‘katholieke state’ Op grond van taal en staatsinrichting zag hij van de katholieke schilder Wybrand de geest. ondergebracht te worden. Het was toen een friesland veel dichter bij engeland staan dan de Kennelijk was De geest de franse taal (of het gereformeerde predikant uit franeker, balthasar rest van de republiek. Dat gold met name voor Italiaans) machtig, want Ogier tekende veel uit bekker (inderdaad,