29(2): 1-8 T¹p chÝ Sinh häc 6-2007 Hä èc n−íc ngät Pachychilidae Troschel, 1857 (gastropoda-prosobranchia-Cerithioidea) ë ViÖt Nam §Æng Ngäc Thanh, Hå Thanh H¶i ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt èc n−íc ngät thuéc liªn hä Cerithioidea ®−îc m« t¶ trªn c¬ së c¸c ®Æc tr−ng vÒ h×nh th¸i ®−îc biÕt rÊt ®a d¹ng vÒ thµnh phÇn loµi. Tr−íc vá, biÓu thÞ c¸c nÐt riªng biÖt cña nhãm èc nµy ®©y, c¸c loµi èc thuéc liªn hä Cerithioidea chØ (Glaubrecht, 1996, 1999; Strong & Glaubrecht, ®−îc xÕp trong mét hä Melaniidae Leach, 1823. 1999; Kohler & Glaubrecht, 2001, 2002). C¸c Troschel (1856) dùa trªn c¸c ®Æc ®iÓm cña l−ìi ®Æc tr−ng h×nh th¸i cña hä Pachychilidae lµ vá gai (radula) vµ n¾p miÖng ® ph©n biÖt thµnh c¸c h×nh c«n, réng, thu«n dµi, xo¾n h×nh th¸p, lç d¹ng èc “Tarae”(tï vµ ?), “Pachychili” (vá dµy) miÖng h×nh bÇu dôc, réng, t¹o thµnh gãc ë phÇn vµ “Melaniae” (mµu ®en). VÒ sau, c¸c kh¸i niÖm trªn, kÐo dµi thµnh m«i ë phÇn d−íi, n¾p miÖng nµy ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu nh− Fischer & h×nh trøng cã nhiÒu vßng xo¾n, t©m gÇn gi÷a Crosse, 1892; Thiele, 1928, 1929 ph¸t triÓn vµ (Troschel, 1857; Sarasin & Sarasin, 1898...). thay ®æi. Thêi gian gÇn ®©y, mét sè t¸c gi¶ ® sö Cã nh÷ng tªn hä èc n−íc ngät thuéc liªn hä dông c¸c ph−¬ng ph¸p tæng hîp c¶ c¸c dÉn liÖu Cerithioidea ®−îc thay ®æi. §Çu tiªn, tªn hä vÒ h×nh th¸i cïng víi ph©n tÝch di truyÒn ph©n tö Melaniidae ®−îc sö dông duy nhÊt (Brot, 1874; trong nghiªn cøu chñng lo¹i ph¸t sinh ®Ó thùc Fischer & Crosse, 1892; Martens, 1897a,b; hiÖn c«ng t¸c ph©n lo¹i häc c¸c nhãm ®éng vËt Thiele, 1921, 1925, 1928, 1929). Sau ®ã, c¸c tªn th©n mÒm, trong ®ã cã c¸c loµi èc n−íc ngät hä Melaniidae vµ Thiaridae ®−îc sö dông ho¸n thuéc liªn hä Cerithioidea. NhiÒu kÕt qu¶ ®æi (Pilsbry & Bequaert, 1927, Morison, 1954), nghiªn cøu ® cho thÊy cã nh÷ng dßng vÒ sau nµy, tªn hä Thiaridae ® thay thÕ tªn hä (lineages) tiÕn ho¸ kh¸c nhau trong liªn hä Melaniidae vµ ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ −a dïng (VenZ, Cerithioidea (Houbrick, 1988; Ponder, 1991; 1938; Brandt, 1968, 1974; Houbrick, 1988; Glaubrecht, 1996, 1999...). Ponder, 1991; §Æng Ngäc Thanh, 1980). ChØ Trong sè c¸c nghiªn cøu ®ã, c«ng tr×nh cña trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, tªn hä Thiaridae ®−îc Kohler & Glaubrecht (2002) ® ®−a ra danh sö dông h¹n chÕ h¬n cho mét nhãm loµi èc cã s¸ch c¸c bËc ph©n lo¹i cña hä èc Pachychilidae kiÓu sinh s¶n ®Î ra con non (Glaubrecht, 1996). ë vïng §«ng Nam ¸. C¸c t¸c gi¶ nµy ® ph©n Trªn c¬ së ®Æc tr−ng cña l−ìi gai vµ n¾p tÝch vµ bµn luËn vÒ danh ph¸p c¸c gièng trong miÖng, hä Pachychilidae ®−îc Troschel (1857) hä èc Pachychilidae, x¾p xÕp theo vÇn ch÷ c¸i t¸ch ra tõ liªn gièng Pachychilii trong hä bao gåm: Melaniidae. Quan ®iÓm nµy ®−îc Fischer & Acrostoma Brot, 1874; Adamietta Brandt, Crosse (1892) ñng hé. 1974; Antimelania Fischer & Crosse, 1892; Pachychilidae ®−îc x¸c ®Þnh lµ mét nhãm Brotella Rovereto, 1899; Brotia H. Adams, èc n−íc ngät cã cïng mét nguån gèc tæ tiªn 1866; Paracrostoma Cossmann, 1900; (monophyletic) ph©n bè réng ë c¸c vïng nhiÖt Pseudopotamis Martens, 1894; Senckenbergia ®íi trªn thÕ giíi. Cho ®Õn nay, h¬n mét tr¨m Yen, 1939; Sulcospira Troschel, 1857; loµi vµ ph©n loµi èc n−íc ngät ë c¸c s«ng, hå Tylomelania Sarasin & Sarasin, 1897; Wanga vïng §«ng Nam ¸ trong hä Pachychilidae ® Chen, 1943. C«ng tr×nh ®−îc hç trî vÒ kinh phÝ cña Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n. 1 Trong c¸c gièng èc ® ®−îc ®Þnh danh ë trªn, ph©n tÝch tiÕn ho¸ ph«i, cÊu tróc ph©n tö vµ Kohhler & Glaubrecht (2002) trªn c¬ së cã nhiÒu chñng lo¹i ph¸t sinh, Kohler & Glaubrecht dÉn liÖu ® ph©n tÝch vµ ®−a ra nh÷ng nhËn ®Þnh (2002) ® tu chØnh vµ ®−a ra danh môc vÒ vÞ trÝ ph©n lo¹i häc còng nh− danh ph¸p cña (catalogue) 124 taxon èc n−íc ngät thuéc hä c¸c gièng trªn. Theo ®ã, mét sè c¸c luËn ®iÓm Pachychilidae ® ®−îc ®Þnh danh trong 6 gièng, cña c¸c t¸c gi¶ nµy ®−îc ®−a ra nh− sau: hiÖn cã ë vïng §«ng Nam ¸. Tuy nhiªn, c¸c t¸c - Do sù trïng lÆp víi c¸c tªn gièng ® ®−îc gi¶ nµy míi x¸c ®Þnh t×nh tr¹ng cña 66 loµi vµ dÆt cho c¸c nhãm ®éng vËt kh¸c tr−íc ®ã nªn ph©n loµi. Sè cßn l¹i ®−îc xem lµ tªn ®ång vËt c¸c tªn gièng nh− Acrostoma vµ Brotella ® (synonym). ®−îc ®æi thµnh Paracrostoma . GÇn ®©y nhÊt, Kohler & Glaubrecht (2006) - Antimelania lµ tªn ®ång vËt cña Brotia . ® tu chØnh vµ ghi nhËn cã 35 loµi èc n−íc ngät thuéc gièng Brotia (Cerithioidae: Pachychilidae) - Senckenbergia ®−îc xem lµ mét ph©n ë vïng §«ng Nam ¸. Tõ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn gièng cña Brotia . cøu tr×nh bµy trªn, cã thÓ thÊy vÊn ®Ò ph©n lo¹i - Wanga ®−îc coi lµ tªn ®ång vËt cña Brotia. häc cña nhãm èc n−íc ngät trong liªn hä Tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn, kÕt hîp víi c¸c dÉn Cerithioidae rÊt phøc t¹p, cßn nhiÒu tranh ci vµ liÖu vÒ ®Æc tr−ng h×nh th¸i ®ång thêi víi c¸c ®ang tiÕp tôc ®−îc nghiªn cøu. Hä Pachychilidae ë ViÖt Nam B¶ng 1 Danh s¸ch c¸c loµi èc n−íc ngät thuéc hä Pachychilidae ®· ®−îc x¸c ®Þnh ë ViÖt Nam Ph©n bè STT Tªn loµi MiÒn B¾c MiÒn Nam Ghi chó (1) (2) 1 Adamietta delavayana (Heude, 1888) + 2 Adamietta housei (Lea, 1856) + 3 Adamietta reevei (Brot, 1874) + + 4 Adamietta swinhoei (Adams, 1870) + 5 Brotia costula (Rafinesque, 1833) + 6 Brotia hamonvillei (Brot, 1887) + + 7 Brotia jullieni (Deshayes, 1874) + 8 Brotia siamensis (Brot, 1886) + 9 Paracrostoma solemiana (Brandt, 1968) + + 10 Paracrostoma pseudosulcospira (Brandt, 1968) + 11 Semisulcospira aubryana (Heude, 1888) + 12 Sulcospira hainanensis (Brot, 1872) + 13 Sulcospira proteus (Bavey et DautZenberg, 1910) + ®Æc h÷u 14 Sulcospira touranensis (Souleyet, 1852) + 15 Stenomelania dautzenbergiana (Morlet, 1884) + Ghi chó : giíi h¹n hai miÒn b¾c vµ nam theo vïng ph©n bè ®Þa lý ®éng vËt ®−îc gi¶ ®Þnh nh− sau: (1). MiÒn B¾c ViÖt Nam: miÒn lnh thæ tõ cùc b¾c ViÖt Nam tíi khu vùc ®Ìo H¶i V©n; (2). MiÒn Nam ViÖt Nam: miÒn lnh thæ tõ ®Ìo H¶i V©n tíi mòi Cµ Mau. ë ViÖt Nam, nhãm èc n−íc ngät thuéc liªn Bavay et DautZenberg (1910).... Trong c¸c c«ng hä Cerithioidae ® ®−îc mét sè t¸c gi¶ ®Ò cËp tr×nh hiÖn ®¹i, §Æng Ngäc Thanh (1980) x¸c tíi khi nghiªn cøu c¸c nhãm ®éng vËt th©n ®Þnh chØ cã mét loµi Semisulcospira aubryana mÒm. Trong ®ã, cã c¸c c«ng tr×nh quan träng thuéc hä Pachychilidae. C¸c loµi Stenomelania cña Eydoux & Souleyet (1852), Brot (1887), reevei , Sulcospira proteus , Antimelania costula , 2 A. swinhoei vµ A. siamensis ®−îc ®Æt trong hä tornatella (Lea, 1850); Tarebia granifera Thiaridae. Tuy nhiªn, do ®iÒu kiÖn tµi liÖu còng (Lamarck, 1822); vµ Thiara scabra (O. F. nh− vËt mÉu cã ®−îc cßn h¹n chÕ cho nªn c¸c Muller, 1774). kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ c¸c loµi èc trong hä Ngoµi c¸c loµi nh− kÓ trªn, cßn mét sè loµi Pachychilidae vµ Thiaridae thuéc liªn hä kh¸c ®−îc mét sè c¸c t¸c gi¶ n−íc ngoµi ® liÖt Cerithioidea ® cã ch−a thÓ ®−îc xem lµ ®Çy ®ñ. kª nh− Melania beaumetzi Brot, 1887, hiÖn cã Thêi gian gÇn ®©y, trªn c¬ së ph©n tÝch l¹i holotype, thu ®−îc ë Than Moi (L¹ng S¬n ?, B¾c chñ yÕu vÒ h×nh th¸i vá c¸c vËt mÉu thu thËp Bé), l−u gi÷ t¹i B¶o tµng LÞch sö tù nhiªn Paris. ®−îc tõ tr−íc tíi nay, ®ång thêi xem xÐt l¹i vÊn Loµi nµy ®−îc Kohler & Glaubrecht (2002) ®Ò ph©n lo¹i häc cña c¸c hä èc Pachychilidae vµ chuyÓn thµnh Brotia (?) beaumetzi (Brot, 1887). Thiaridae, c¸c kÕt qu¶ tu chØnh ® x¸c ®Þnh ®−îc Loµi nµy cã kÝch th−íc nhá, vá h×nh c«n, ch¾c, 15 loµi èc n−íc ngät thuéc 6 gièng cña hä réng ngang, mµu vµng s¸ng, cã 5 vßng xo¾n Pachychilidae hiÖn cã ë ViÖt Nam; hä dÑp. KÝch th−íc: h: 20 mm; l: 10 mm. Tuy Thiariadae chØ cßn l¹i 4 loµi: Melanoides nhiªn, chóng t«i ch−a cã ®−îc mÉu vËt cña loµi tuberculatus (O. F. Muller, 1774); Sermyla nµy vµ ch−a ®−a vµo danh s¸ch trªn.