in de Lage Landen Lage de in In 1810 reorganiseerde Keizer Na- poleon per decreet de advocatuur. advocatuur de van Geschiedenis P De Franse revolutionairen hadden enkele jaren daarvoor de functies van ‘avocat’ en ‘procureur’ zonder M meer afgeschaft als hatelijke pro- ducten van het Ancien Régime. Geschiedenis van de advocatuur Napoleon plaatste deze beroepsgroep van, zoals hij ze noemde, ‘praatzieke op- ruiers’ onder toezicht van de uitvoerende macht. Deze Napoleontische regeling in de Lage Landen vond ook in de Nederlanden doorgang. Koning Willem I behield de regeling, maar na de Revolutie van 1830 bevochten zowel de Nederlandse als de Belgische balies hun autonomie. Deze bundel belicht talrijke facetten uit de geschiedenis van de advocatuur in de Lage Landen, waaronder de evolutie van de gedragsregels, de vervrouwelijking, specialisering en democratisering van de beroepsgroep, de rol van advocaten in heksenprocessen, in de politiek, in de oorlog en zelfs in de literatuur. 9 789087 041 359 redactie Georges Martyn, Gretha Donker, Pro Memorie. Bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der Nederlanden 11.1-2 (2009) Sjoerd Faber en Dirk Heirbaut Geschiedenis van de advocatuur in de Lage Landen 001-006 PM2009_Voorwerk.indd 1 07-10-09 12:09 001-006 PM2009_Voorwerk.indd 2 07-10-09 12:09 Geschiedenis van de advocatuur in de Lage Landen Onder redactie van Georges Martyn, Gretha Donker, Sjoerd Faber en Dirk Heirbaut Stichting tot uitgaaf der bronnen van het Oud-Vaderlandse Recht Uitgeverij Verloren, Hilversum 2009 001-006 PM2009_Voorwerk.indd 3 07-10-09 12:09 Deze tevens als boek verschijnende afl evering van Pro Memorie is uitgegeven met fi nanciële steun van FWO-Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen en Interuniversitaire Attractiepool P6/01 ‘Justice and Society: sociopolitical history of justice adminitration in Belgium (1795-2005)’. isbn 978-90-8704-135-9 issn 1566-7146 © 2009 Uitgeverij Verloren, Postbus 1741, 1200 bs Hilversum www.verloren.nl Omslagontwerp: Robert Koopman Typografi e: Rombus, Hilversum Druk: Wilco, Amersfoort Brochage: Van Strien, Dordrecht No part of this book may be reproduced in any form without written permission from the publisher. 001-006 PM2009_Voorwerk.indd 4 07-10-09 12:09 Inhoud Pro Memorie 11.1-2 (2009) Geschiedenis van de advocatuur in de Lage Landen Woord vooraf door Georges Martyn, Gretha Donker, Sjoerd Faber en Dirk Heirbaut 7 De advocatuur in het oude graafschap Vlaanderen 13 door Georges Martyn Advocaten van de duivel? De verdediging aan het woord in heksenprocessen 37 door Jos Monballyu Advocatuur in de Noordelijke Nederlanden tot 1838. Verkenning van een weinig betreden onderzoeksterrein 63 door Marie-Charlotte le Bailly en Paul Brood Advocaten bij het Hof van Gelre en Zutphen (1610-1811) 87 door Frank Keverling Buisman Waarom de dorpsadvocaat van Brueghel eigenlijk een stadsprocureur is 111 door Georges Martyn De opmars van de strafadvocaat te Amsterdam (1798-1811) 115 door Sjoerd Faber Ambitieuze verdedigers van het eigen vrije woord. Advocaten en de ijver voor de vrijheid van drukpers in de 137 Belgische grondwet (1830-1831) door Bram Delbecke De opleiding van de Nederlandse advocaat vanaf het einde van de achttiende eeuw 159 door Corjo Jansen De eer van de stand 171 door Richard Verkijk Edmond Picard en de deontologie van de advocaat 191 door Bart Coppein Advocaten: olie of zand in de Belgische politieke machine? 215 door Bram van Dael De vervrouwelijking van de advocatuur en van het juridische werkveld 227 door Patrick Humblet Arme pro Deo? Enkele rechtshistorische impressies van het pro-Deosysteem in België 249 door Bruno Debaenst In de schaduw van de advocatuur. De Belgische pleitbezorgers (1800-1969) 267 door Karel Velle De balie bij het Hof van Cassatie: oorsprong en evolutie 297 door Willy van Eeckhoutte 001-006 PM2009_Voorwerk.indd 5 07-10-09 12:09 6 Pro Memorie 11 (2009) De Jodenverordeningen en de Belgische advocatuur 319 door Jan Verstraete Opkomst en ondergang van de Nationale Orde van Advocaten van België 341 door Bart Quintelier Over poëzie en rechtspraak. Beschouwingen over de dichter-advocaat Eddy van Vliet (1942-2002) 361 door Yves T’Sjoen De Vlaamse advocatuur, een empirisch onderzoek 371 door Paul Ponsaers en Stephan Parmentier Sociale advocatuur in Nederland vanaf 1970: interview met Theo de Roos 399 door Sjoerd Faber en Gretha Donker Over de auteurs 412 Register van persoonsnamen 415 001-006 PM2009_Voorwerk.indd 6 07-10-09 12:09 Woord vooraf In 2004 verscheen Prominenten kijken om. Achttien rechtsgeleerden uit de Lage Landen over leven, werk en recht, een bijzonder nummer (afl . 6.1-2) waarmee dit tijdschrift zijn eerste lustrum afsloot. Vandaag zijn we weer vijf jaren verder. Pro Memorie heeft zijn vaste plaats verworven in de rechtshistorische Lage Landen. De redactie vond het een goed idee om weer uit te pakken met een bijzondere en bijzonder lijvige afl evering, een feesteditie. Deze keer is het boek zelfs ook offi cieel voorgesteld tijdens een colloquium te Gent (Het Pand) op vrijdag 30 oktober 2009, in samenwerking met het Instituut Rechtsgeschiedenis van de Universiteit Gent. Onderwerp voor dit bijzonder nummer is de geschiedenis van de advocatuur in de Lage Landen, een geschiedenis die grotendeels gelijklopend is, maar in België en Nederland ook zijn eigen particulariteiten kent. Er zijn vele goede redenen om de advocaten histo- risch toe te lichten. In 2010 zal het precies twee eeuwen geleden zijn dat Napoleon de orde reorganiseerde, nadat de Franse revolutionairen de advocaten en de procureurs gewoon hadden afgeschaft. Daarenboven bestaat er nog geen overzichtswerk van de geschiedenis van de advocatuur in de Nederlanden. In 1951 publiceerde Hermesdorf een eerste kennis- making met de historische advocatuur en in 1998 verscheen Henssens Twee eeuwen advo- catuur in Nederland 1798-1998, maar daarmee zijn we ongeveer rond, op enkele verspreide artikelen na (voor referenties wordt verwezen naar de voetnoten in de bijdragen in deze bundel). Andere landen hebben op dit punt een sterker palmares en er is zelfs gedurende een aantal jaren een Revue internationale d’histoire de la profession d’avocat uitgegeven. Het is evident dat in dit boek niet ‘de’ geschiedenis van de advocatuur geschreven wordt. Wie erin grasduint, zal echter vele facetten van die geschiedenis leren kennen. Elke auteur legt daarbij zijn eigen klemtonen, de ene wat procestechnischer, de andere meer vanuit po- litieke invalshoek en nog een andere werkt dan weer prosopografi sch. In de bundel komen juristen en historici aan het woord. Onder de geschiedkundigen zijn er specialisten van de vroegmoderne periode en kenners van het hedendaagse tijdvak, academische rechtshisto- rici en archivisten. De juristen zijn zowel jonge onderzoekers als praktijkmensen met een mooie staat van dienst. En het panorama wordt nog verruimd door rechtssociologen en een fi loloog. De volgorde waarin de bijdragen staan, is min of meer chronologisch. Wie niet kiest voor een topic, maar een globale visie wil, kan dus het beste bij het begin beginnen. Georges Martyn behandelt kort het opduiken van de eerste advocaten in de Nederlanden, vooraleer hij focust op de advocaten en procureurs bij de Raad van Vlaanderen. Hij gaat daarbij terug tot de Romeinse roots van de advocatuur en schetst de verschillen met de taal- lieden uit de Germaanse traditie. We zien hier de advocatuur ontstaan als een kind van de re- 007-000 PM10.2_20091en2.indd 7 07-10-09 12:31 8 Pro Memorie 11 (2009) G. Martyn, G. Donker, S. Faber en D. Heirbaut ceptie van het geleerde recht. Advocaten zijn dan ook in de eerste plaats rechtsgeleerden met een universitair diploma. Het is één van de grote verschillen tussen de advocaat en de procureur. De eerste geeft inhoudelijk advies en pleit de zaak. De tweede vertegenwoordigt een partij voor de rechtbank. Op deze en vele andere verschillen tussen beide aanverwante beroepen gaat Georges Martyn in, maar ook in vele andere bijdragen komen ze ter sprake. Omdat de advocaten geleerden waren, werden ze vaak geconsulteerd, niet enkel door pro- cespartijen, maar ook door overheden en gerechtelijke instellingen. In het kader van de staats- uitbouw verplichtte centrale wetgeving lagere schepenbanken om advies te vragen in bepaal- de materies. Hekserij was daar één van. Jos Monballyu, die ettelijke artikelen publiceerde over strafrecht in het algemeen en heksenvervolgingen in het bijzonder, belicht de Vlaamse verde- digers en adviseurs in heksenaangelegenheden, vooral in het begin van de zeventiende eeuw. Aan de hand van enkele levendig geschilderde voorbeelden beschrijft professor Monballyu de procesgang en de typische argumentatie van de verdediging in deze duivelse zaken. Met de tekst van Paul Brood en Marie-Charlotte le Bailly wordt een algemene blik gewor- pen op de ontwikkeling van de advocatuur in de Noordelijke Nederlanden vanaf het einde van de zestiende eeuw, maar vooral in de achttiende eeuw. De geschiedenis van de advo- catuur in de Republiek is grotendeels nog onontgonnen terrein. De auteurs bieden echter een rijk scala van onderzoeksmogelijkheden en relevante bronnen aan. Ze onderscheiden de advocaat niet alleen van de procureur, maar ook van de referent en de stads- en lands- advocaat. Aan de hand van enkele vermaarde voorbeelden hangen ze een beeld op van hoe een advocatencarrière in het ancien régime eruit zag. Chronologisch eindigt hun bijdrage met de unifi cerende wetgeving van het begin van de negentiende eeuw. Frank Keverling Buisman concentreert zich aansluitend op de meer algemene beschrijving van Brood en le Bailly, op één specifi ek noordelijk hof. Wie waren en hoe functioneerden de advocaten en procureurs bij het Hof van Gelre en Zutphen? Hoewel ze er al in de zestiende eeuw opdoken, werd hun gedrag pas met een ordonnantie van 1610 geregeld. Advocaten moesten gediplomeerd zijn en een eed afl eggen om ‘geadmitteerd’ te worden. Frank Kever- ling Buisman nam de admissieregisters grondig door, stelde een cijfermatig overzicht samen en trok enkele algemene conclusies over de prosopografi e van deze heren van het recht.