AKTUALNOŚCI Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (4): 243–245, 2010 Stanowisko Państwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie koniecznej reformy ochrony przeciwpowodziowej w Polsce W ciągu kilkunastu lat Polska przeżyła kilka 1. W pełni wdrożyć zlewniowe zarządzanie powodzi „stulecia”. Tegoroczna, choć spowo- zasobami wodnymi i ryzykiem powodziowym dowana opadami mniejszymi niż ta z 1997 ro- oraz Ramową Dyrektywę Wodną1 i Dyrektywę ku, pociągnęła za sobą znacznie poważniejsze Powodziową2 UE. konsekwencje – śmierć kilkunastu osób, zalanie Dyrektywy te nie zostały w pełni przetrans- setek tysięcy hektarów gruntów, konieczność ponowane do polskiego porządku prawnego, po- ewakuacji wielu tysięcy ludzi. Straty materialne mimo sześcioletniego obowiązywania pierwszej nie zostały jeszcze podliczone, ale już wiadomo, z nich i dwuletniego – drugiej. Wciąż brakuje że jest to rząd kilkunastu miliardów złotych. planów zarządzania wodami w dorzeczach, któ- Do tego dochodzą straty w samej przyrodzie: re powinny zostać przyjęte w grudniu 2009 ro- zniszczenie cennych zbiorowisk roślinnych, któ- ku. Choć na dokonanie wstępnej oceny ryzyka re tworzą się przez stulecia, zagłada lokalnych powodziowego pozostało półtora roku, to nie populacji niektórych gatunków chronionych, podjęto w tym kierunku żadnych kroków. Oba zmiana charakteru części rezerwatów przyrody. wspomniane dokumenty oraz mające powstać Fakty te potwierdzają dobitnie brak sku- w ciągu najbliższych kilku lat mapy zagrożenia teczności dotychczasowej ochrony przeciw- i ryzyka powodziowego, a także plany zarządza- powodziowej zdominowanej przez środki nia ryzykiem powodziowym umożliwią zarządza- techniczne – wały, duże, ale nieliczne sztuczne nie zasobami wodnymi i ochronę przeciwpowo- zbiorniki i regulacje rzek. Państwowa Rada dziową w skali zlewni i dorzeczy. Wielkie straty Ochrony Przyrody, mając świadomość, że podczas kolejnych powodzi pokazały, że działania kolejnych powodzi uniknąć się nie da, ape- przeciwpowodziowe podejmowane w granicach luje o jak najszybszą zmianę filozofii i prak- administracyjnych, a nie hydrograficznych, nie tyki w ochronie przeciwpowodziowej, której mogą być efektywne. główną zasadą powinno być dopuszczenie do 2. Zwiększyć rolę nietechnicznych środków rozleglejszych zalewów w dolinach rzecznych w ochronie przeciwpowodziowej, w szczegól- wszędzie tam, gdzie nie spowoduje to strat lub ności wprowadzić zmiany w planowaniu prze- gdzie straty te będą akceptowalne. Wylewy strzennym. rzek są zjawiskiem naturalnym, nieuniknio- Przerwane wały w Sandomierzu, na Lubel- nym, a nawet przyrodniczo pożądanym, nato- szczyźnie, pod Płockiem i w wielu innych miej- miast wielkie katastrofy powodziowe są głów- scach, a także zalane miejscowości w dolinach nie wynikiem negowania przez człowieka tej poniżej dużych zbiorników zaporowych (m.in. prawidłowości. Goczałkowice, Dobczyce, Klimkówka) wskazu- Zdaniem Rady należy podjąć następujące ją na ograniczoną skuteczność dotychczasowych kroki: środków technicznych w ochronie powodziowej. 1 Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2000 roku ustanawiająca ramy wspólnoto- wego działania w dziedzinie polityki wodnej. 2 Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2007 roku w sprawie oceny ryzyka powo- dziowego i zarządzania nim. 243 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 4, 2010 Obwałowania i zbiorniki, tworząc iluzję bezpie- nych reguł dynamicznymi algorytmami progno- czeństwa, prowokują do zabudowy odwiecznych, zowania, naturalnych terenów zalewowych, co przy awa- – zwiększanie świadomości mieszkańców rii prowadzi do zwiększonych strat. Jednocześnie terenów zagrożonych powodzią, zmniejszana jest naturalna zdolność retencyjna – wprowadzenie jasnych i powszechnie zna- w zlewni, co powoduje przyspieszenie spływu po- nych procedur ostrzegania, szczególnie na tere- wierzchniowego i kumulowanie się przepływów nach obwałowanych i poniżej sztucznych zbior- w głównych rzekach. Rada, przywołując unijny ników wodnych. dokument z 2003 roku Best practices in flood pre- Proponowane działania są już powszechnie vention, protection and mitigation postuluje, aby w świecie uznawane za znacznie skuteczniejsze znacznie większy nacisk położyć m.in. na następu- od tradycyjnych środków technicznych w ograni- jące działania: czaniu skutków i ryzyka powodzi w dłuższej per- – opracowanie i upowszechnienie map te- spektywie czasowej. W większości przyczyniają renów zalewowych z uwzględnieniem danych się też do ochrony bioróżnorodności. o wszystkich dużych historycznych wezbraniach, 3. Przeprowadzić ocenę istniejącej i planowa- – zwiększenie dostępności danych hydrolo- nej infrastruktury hydrotechnicznej pod kątem gicznych gromadzonych przez IMGW, bezpieczeństwa powodziowego: – obligatoryjne wyznaczenie terenów zale- A. Wały. W Polsce jest około 8500 km wałów wowych w wojewódzkich i miejscowych planach przeciwpowodziowych, chroniących obszar o po- zagospodarowania przestrzennego oraz wprowa- wierzchni około 1,1 mln ha. Niektóre są niezwy- dzenie bezwzględnego zakazu budownictwa na kle ważne, bo chronią aglomeracje, a ich stan de- tych terenach, cyduje o bezpieczeństwie tysięcy ludzi. Natomiast – stopniowe usuwanie najbardziej zagrożo- inne nie chronią niczego lub chronią stosunkowo nych budynków, np. poprzez programy wsparcia mało wartościowe grunty rolne i leśne. Ani jedne dla osób poszkodowanych przez powódź, a pra- ani drugie obwałowania nie są w odpowiednim gnących przeprowadzić się w bezpieczne miejsca, stanie technicznym, a długość tych wymagają- – zakaz budowy nowych wałów przeciwpo- cych modernizacji stale rośnie. Wały są w niektó- wodziowych zmniejszających retencję dolinową rych miejscach złem koniecznym – ograniczając oraz prowadzenia prac regulacyjnych i ubezpiecza- zagrożenie w wybranych miejscach, zwiększają je nia brzegów poza obszarami zurbanizowanymi, w innych, bowiem zmniejszają przestrzeń dostęp- – wyłączenie z obrotu tych gruntów Skarbu ną dla wód wezbraniowych i podnoszą wysokość Państwa, które mogą potencjalnie zostać przezna- fali powodziowej. Należy dokonać waloryzacji czone na potrzeby zwiększania naturalnej retencji, obwałowań pod kątem ich znaczenia dla ogra- – wspieranie naturalnej retencji poprzez niczania skutków powodzi i rozważyć zlikwido- zwiększenie lesistości w zlewniach rzek, zamia- wanie tych, które nie chronią zabudowy i cennej nę gruntów ornych w trwałe użytki zielone, po- infrastruktury. Pozwoli to na odtworzenie części wstrzymywanie odpływu wód z obszarów zmelio- utraconej retencji dolinowej oraz skoncentrowa- rowanych, ochrona i odtwarzanie mokradeł, re- nie środków na modernizacji i wzmocnieniu wa- naturyzacja uregulowanych cieków, ograniczenie łów istotnych dla ochrony ludzi, jak również in- „zabrukowywania” (uszczelniania) powierzchni frastruktury. W tych miejscach, gdzie pozwalają ziemi, na to lokalne warunki, należy wały maksymalnie – ograniczanie zabudowy na terenach odsunąć od koryta rzeki. osuwiskowych oraz narażonych na intensywną B. Sztuczne zbiorniki wodne. Zalanie Jasła erozję, wodami Ropy, na której zlokalizowany jest spo- – weryfikacja instrukcji piętrzenia wód ry zbiornik Klimkówka powinno nas skłonić w sztucznych zbiornikach pod kątem maksyma- do refleksji nad rolą zbiorników zaporowych lizacji rezerwy powodziowej i zastąpienie sztyw- w ochronie przeciwpowodziowej. Niepokój Rady 244 PROP Reforma ochrony przeciwpowodziowej w Polsce budzą zapowiedzi koncentracji działań w ochro- przyrodzie, a zarazem zwiększają ryzyko i skut- nie przeciwpowodziowej na budowie kolejnych ki powodzi. W Polsce uregulowano około 40 tys. dużych zbiorników. W przeważającej większości km małych rzek i potoków. Zmeliorowane grun- planowane inwestycje spowodują nieodwracalne ty obejmują powierzchnię ponad 36% użytków straty przyrodnicze. Sztandarowym przykładem rolnych (6 mln ha), co stanowi 18% powierzchni jest forsowany od lat zbiornik Kąty Myscowa na kraju. Po roku 2001 prace regulacyjne dotyczyły Wisłoce – inwestycja zagrażająca wielu cennym głównie potoków górskich, a odbywały się w ra- przyrodniczo obszarom, co do której udowod- mach działań przeciwpowodziowych z wykorzy- niono znikome znaczenie przeciwpowodziowe. staniem ponad 1 mld zł kredytu, jaki nasz kraj W opinii Rady należy wszystkie projekty zbior- otrzymał z Europejskiego Banku Inwestycyjnego ników jeszcze raz poddać weryfikacji pod kątem na usuwanie skutków powodzi. Wyprostowanie ich skuteczności w przechwytywaniu fali powo- i wybetonowanie koryt oraz umacnianie brze- dziowej, uwzględniając aktualne dane hydrolo- gów cieków nie zmniejszyło ryzyka powodzio- giczne oraz zaktualizowaną informację dotyczącą wego, zniszczyło natomiast liczne siedliska wod- zabudowy i zagospodarowania terenu w dolinie. ne i podmokłe. Regulacja potoków, zmniejszyła Uchroni nas to przed zbędnymi wydatkami na retencję korytową i spowodowała przyspieszony prace projektowe i wykupy gruntów, jak było spływ wód wyprostowanymi korytami w dół w przypadku zbiornika Kamieniec Ząbkowicki zlewni, a w efekcie – kumulację fali w głównych na Nysie Kłodzkiej. Studium wykonalności, któ- rzekach. re wykazało niską skuteczność tego ostatniego Niemniej jednak prace regulacyjne (nazy- zbiornika w redukcji fali i w rezultacie spowodo- wane w różny sposób), pogarszające ekologicz- wało odstąpienie od inwestycji, zostało zlecone ny stan wód powierzchniowych i zmniejszające i wykonane dopiero po wykupie gruntów pod jego bezpieczeństwo powodziowe, są wciąż planowa- budowę. Ponieważ duże zbiorniki to inwestycje ne w ramach SPO Infrastruktura i Środowisko, należące do grupy znacząco