Marcin Majewski Jak przekłady zmieniaja sens Biblii… O teorii i praktyce tłumaczenia Biblii Jak przekłady zmieniają sens Biblii Monografia udostępniona na licencji – CC BY-SA 3.0 PL Marcin Majewski, Kraków 2013 Jak cytować monografię: Marcin Majewski, Jak przekłady zmieniają sens Biblii… O teorii i praktyce tłumaczenia Biblii, <https://upjp2.academia.edu/MarcinMajewski>, 2013. 2 O teorii i praktyce tłumaczenia Biblii – Marcin Majewski Nasza lektura Biblii to lektura przekładu. Trzy czwarte naszych lektur to przekłady. Niezrozumiałość Biblii nie wynika z niej samej, ale ze złego tłumaczenia. 3 Jak przekłady zmieniają sens Biblii SPIS TREŚCI Najważniejsze skróty………………………………………………………………….5 Wstęp…………………………………………………………………………………..6 Rozdział I Krótka historia przekładów Biblii………………………………………………….10 Rozdział II Teoria przekładu – wybrane zagadnienia……………………………….………….44 Rozdział III Teoria przekładu Biblii – wybrane zagadnienia……………………………...…….73 Rozdział IV Trudności translacyjne – wybrane przykłady…………………………….……….109 Rozdział V Polskie przekłady Biblii – omówienie…………………………………………….139 Bibliografia……………………………………………………………………….....163 4 O teorii i praktyce tłumaczenia Biblii – Marcin Majewski NAJWAŻNIEJSZE SKRÓTY BG Biblia Gdańska BH Biblia hebrajska BHS Biblia Hebraica Stuttgartensia BJ La Bible de Jérusalem, Paris 131990 BL Biblia Lubelska (wyd. 1991- , na podst. komentarzy KUL-owskich) BP Biblia Poznańska BT Biblia Tysiąclecia (wyd. V, ewent. BT1; BT2 – wcześniejsze wydania) BW Biblia Warszawska (tzw. Brytyjka) BWP Biblia Warszawsko-Praska (bp. K. Romaniuk) CEB Common English Bible (przekład dynamiczny) Cylkow Przekład r. Izaaka Cylkowa GNT The Greek New Testament (K. Aland i in.) JPS Jewish Publication Society KJV King’s James Version LXX Septuaginta (A. Rahlfs 1979) Łach S. Łach, Księga Rodzaju; Księga Wyjścia; Księga Psalmów (seria KUL: PŚST) NA Nestle-Aland (wyd. 27) NET New English Translation (wyd. Society of Biblical Literature) NJB New Jerusalem Bible Paul Biblia Paulistów, Edycji Świętego Pawła PE Przekład ekumeniczny PNŚ Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata (Świadków Jehowy) TM Tekst masorecki TPL Tora Pardes Lauder (r. Sacha Pecaric) Vlg Wulgata Wujek Biblia Jakuba Wujka (z 1599 r.) Skróty nazw ksiąg biblijnych, czasopism, serii wydawniczych i inne – są standardowe (można je znaleźć np. w Encyklopedia Katolicka. Wykaz Skrótów, opracował J. Warmiński, Lublin: WN KUL 2010 (wyd. 3 poprawione). 5 Jak przekłady zmieniają sens Biblii WSTĘP 1. Najpierw dobra wiadomość. Żyjemy w kulturze, w której dysponujemy wieloma tłumaczeniami Biblii i możemy się nimi swobodnie posługiwać. Nie jest to takie oczywiste w kulturze semickiej, z której wyrasta Biblia oraz religie judaizmu i islamu – dwie pozostałe „religie Księgi”. Tam sytuacja przekładów biblijnych jest znacznie gorsza. Dla ortodoksyjnych Żydów hebrajski to język święty, język transcendencji (hebr. laszon kodesz). W nim został stworzony świat i utrwalone Boże Słowo. Z tego powodu Tora nie może być czytana w synagodze w żadnym innym języku, a jej przekład nie jest już Torą. Pewien przekaz tradycji żydowskiej twierdzi, że aniołowie mówią i rozumieją tylko w laszon kodesz. Także studiowanie Talmudu ma sens tylko w oryginale ze względu na ogrom znaczeń zawarych w kombinacjach i wartościach numetycznych liter i słów. W islamie jest podobnie. Tłumaczenie Koranu (arab. Al-Quran – czytanie, recytacja) z języka arabskiego jest praktycznie zabronione. Przekłady Koranu nie są, zdaniem muzułmanów, tekstem świętym, ale interpretacją – stąd nie nazywają ich Koranem, lecz Przybliżonym znaczeniem Koranu w języku... Przekłady takie nie mogą być stosowane ani w liturgii, ani być podstawą rozstrzygnięć doktrynalnych. W przeciwieństwie do Tory, Talmudu i Koranu, Biblia chrześcijańska to Księga, która po przetłumaczeniu nie traci charakteru księgi świętej. Skąd ta różnica? W chrześcijaństwie od początku mamy do czynienia z „pomieszaniem języków”. Jezus mówił po aramejsku (bądź hebrajsku1), uczniowie głosili po aramejsku i po grecku, a pisali wyłącznie po grecku, wychodzili bowiem z Ewangelią – zgodnie z nakazem misyjnym Jezusa – poza krąg swych ziomków. Już więc na styku głoszenia samego Jezusa i głoszenia pierwszego Kościoła napotykamy problem przekładu i związanego z nim transferu kulturowego treści Ewangelii poza świat semicki. Ów transfer dokonywał się z całą swobodą i obejmował nie tylko grecką terminologię, ale też retorykę i gatunki typowe dla świata hellenistycznego2. Z czasem bardzo szybko (już w I i II w.) pojawią się kolejne języki chrześcijaństwa – koptyjski, ormiański, syryjski i łacina – i kolejne tłumaczenia tekstów świętych. 1 Niektórzy uczeni, jak H. Birkeland, twierdzą, że Jezus posługiwał się hebrajskim językiem Miszny (zob. np. H. Birkeland, The Language of Jesus, Oslo 1954). W Polsce do tej opinii przychylał się prof. W.J. Tyloch. 2 Szerzej zob. A. Gomola, Od św. Hieronima do feministek. Tłumacz jako ‘vox Dei’, Znak 688 (2012) s. 56n. 6 O teorii i praktyce tłumaczenia Biblii – Marcin Majewski 2. A teraz zła wiadomość. To, że w kulturze chrześcijańskiej od jej początków możemy cieszyć się wieloma przekładami Biblii oraz z nich swobodnie korzystać – nie gwarantuje, że czytamy to, co napisał autor biblijny i że obcujemy ze Słowem Bożym takim, jak ono zostało zapisane. Czytamy przecież interpretację pośrednika – tłumacza. W związku z tym rodzi się w czytelniku przekładu pytanie, czy nie znając oryginału może zrozumieć Biblię i dotrzeć do jej właściwego, zamierzonego przez Boga sensu. Gdy czytelnik uświadamia sobie fakt, że obcuje z tłumaczeniem, a nie z tekstem, w którym Bóg zawarł swe Słowo, rodzą się kolejne pytania: Czy przekład, który czytam, jest dobrym, właściwym przekładem? Czy przekład, który czytam, jest natchniony? Czy przekład może być natchniony? Jak poradzić sobie z różnymi przekładami tego samego fragmentu? Jak wyjaśnić zmiany w nowszych tłumaczeniach Biblii? Czy różniące się między sobą lub poprzednie wersje wprowadzają w błąd? Który tekst jest natchniony? Jak założenia i ideologie wpływają na treść przekładów? Czy przekłady muszą być „wyznaniowe”? Dlaczego mamy przekład katolicki, protestancki i żydowski? Dlaczego nie wszyscy chrześcijanie są w jednakowym położeniu w stosunku do Objawienia Bożego, dlaczego jednym było ono dane w historycznie i językowo dostępnej formie, a innym tylko w formie przekładu, mającego przecież niekiedy charakter krzywego zwierciadła? Skąd taka niesprawiedliwość? Gdy zagłębiamy się w problematykę tłumaczenia, rodzą się pytania natury bardziej ogólnej: Czym jest tłumaczenie – rzemiosłem, nauką czy może sztuką? Gdzie leży granica między tłumaczeniem a adaptacją? Jakie są rodzaje tłumaczenia? Czy możliwe jest tłumaczenie maszynowe, komputerowe? Jaką rolę w procesie przekładu odgrywa osoba tłumacza? Jak dokładnie przebiega proces tłumaczenia? Jakie są kryteria oceny jakości tłumaczenia? Jaka jest rola tłumaczenia w wymianie kulturowej i rozprzestrzenianiu się idei? Czy możliwe jest tłumaczenie bez manipulacji informacją? Czy tłumaczenie to dziedzina ścisła czy humanistyczna? Gdzie wskazana, a gdzie niewskazana jest dosłowność tłumaczenia? Co to jest ekwiwalencja dynamiczna i gdzie są jej granice? Czy istnieje tłumaczenie doskonałe, czy istnieje tłumaczenie dosłowne, czy istnieje tłumaczenie lepsze niż oryginał? Tym i podobnym kwestiom chcemy poświęcić pierwsze trzy rozdziały monografii. W ostatnich dwóch rozdziałach omówimy wybrane teksty przekładów Biblii. Najpierw więc 7 Jak przekłady zmieniają sens Biblii zapoznamy się z teorią translacji i wybranymi jej zagadnieniami, a następnie w oparciu o tę wiedzę poddamy rewizji nasze rodzime przekłady. Ocean kytyczna pewnych tłumaczeń współczesnych nie powinna nas gorszyć, nie ma też dotykać samych tłumaczy. Już bowiem św. Hieronim, książę egzegetów i patron tłumaczy, był krytykowany za swe przekłady, także ze stron „kościelnych”, np. przez św. Augustyna. Krytyka tłumaczeń jest zjawiskiem pozytywnym, gdyż dąży do lepszego zrozumienia Słowa Bożego i jaśniejszego wydobycia go na światło dzienne polskiemu odbiorcy Biblii. 3. Kilka przydatnych definicji Tłumaczenie to wyrażenie w języku docelowym treści tekstu (w tym również wypowiedzi ustnej) wyprodukowanego w języku źródłowym. Słowo „tłumaczenie” można rozumieć zarówno jako sam proces przekładu jak i wynik tego procesu, czyli np. przetłumaczony na inny język tekst. W języku polskim czasownik „tłumaczyć” ma przynajmniej dwa znaczenia. W pierwszym tłumaczyć tekst, tłumaczyć literaturę to przekładać z jednego języka na inny (przekład międzyjęzykowy). Relacja między tekstem oryginalnym a tłumaczeniem jest tu ścisła, a granica dowolności ograniczona i od wieków sporna, dyskutowana: co ma pierwszeństwo – litera czy duch, jakie ustalić proporcje i zależności, co uznać za złoty środek, za najlepsze rozwiązanie? Natomiast w drugim, szerszym znaczeniu, „tłumaczyć” znaczy „objaśniać”, „interpretować”, „zdawać sprawę” (przekład wewnątrzjęzykowy). W tym sensie, przekładając tekst, otwieramy innym nowy świat, tłumaczymy go, a tłumacząc przybliżamy, pozwalamy w nim przebywać, uczynić go cząstką naszego osobistego doświadczenia. Jest także przekład intersemiotyczny (na inny system, np. literatury do malarstwa, do filmu itp.), ale ta dziedzina wykracza poza zakres naszych badań. Przekład jest tym samym, co tłumaczenie; etymologicznie oznacza „przeniesienie” (np. „przekładać coś z miejsca na miejsce” czy „przełożyć spotkanie na później” itp.), chodzi więc o przełożenie, przeniesienie tekstu z jednego świata (język źródłowy, wyjściowy) do innego