Academiejaar 2007±08 Eerste Examenperiode EEN PSYCHOANALYTISCHE LEZING VAN LEVEN EN WERK VAN BERNARDO BERTOLUCCI Scriptie neergelegd tot het behalen van de graad van Licentiaat in de Psychologie, Optie Klinische Psychologie door Charlotte Luyckx Promotor: Prof. dr. Filip Geerardyn Ondergetekende, Charlotte Luyckx geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden. ABSTRACT De auteur waagt zich in deze literatuurstudie aan een psychoanalytische lezing van het leven en werk van de Italiaanse cineast Bernardo Bertolucci. In een eerste deel bespreekt zij Bertolucci©s leven op basis van wat hij daar zelf over vertelt in verschillende interviews. In een tweede luik wordt zijn oeuvre bekeken. De auteur bestudeert de voornaamste kaders, die reeds aangeboden werden door verschillende auteurs om Bertolucci©s oeuvre te lezen en te duiden. Hierop stelt zij de mythe van Oedipus voor als een interessant en ruim kader ter interpretatie van zijn cinema. Psychoanalyse, Bertolucci en zijn cinema vinden elkaar in de mythe van Oedipus. Bertolucci wendt deze mythe herhaaldelijk aan om iets van zijn eigen realiteit en de familiale constellaties die zijn leven en cinema bepalen, weer te geven. Op mythische wijze beschrijft hij het enigma van de moeder, de strijd met de vader en diens woorden die nooit een voldoende antwoord kunnen bieden op een vraag naar waarheid. Op Oedipale wijze strijdt hij met de vader en wil hij diens metaforen overtreffen door middel van beelden. Bij het bespreken van zijn cinema worden er twee vragen gesteld. Hoe krijgt Bertolucci©s mythische constellatie vorm in elk van zijn films? En welke transformaties ondergaat ze doorheen zijn oeuvre? De auteur gaat na hoe Bertolucci zich in zijn werk telkens opnieuw maar telkens op een andere manier bedient van de mythe van Oedipus. Dank. Aan hij die ik meende. Aan hij, altijd en overal. Aan hij die, maar die ik vergat. Aan zij ook. En altijd. INHOUD Inleiding 1 1. Bernardo Bertolucci: een leven in het kort 3 2. Zo sprak Bertolucci... 4 2.1. Over de vader 5 2.2. De eindeloze ambiguïteit 8 2.3. La mamma 10 2.4. Bijtende creaturen 11 3. Bertolucci©s mythe en de laatste roos 13 4. Een mogelijke lezing 17 4.1. Een oeuvre als één film 17 4.2. Scene madri 19 4.3. Scene padri 20 4.4. Een Freudiaans-Marxistisch kader 21 4.5. De mythe van Oedipus 22 5. Een Analytische lezing 24 5.1. De trilogie van de monoloog 24 5.1.1. La commare secca 24 5.1.2. Prima della rivoluzione 25 5.1.3. Partner 28 5.2. De herhaling van de Oedipale mythe 29 5.2.1. Strategia del ragno 30 5.2.2. Il conformista 32 5.2.3. Ultimo tango a Parigi 35 5.2.4. Novecento 37 5.2.5. La luna 40 5.2.6. La tragedia di un uomo ridicolo 42 5.3. De Oosterse trilogie 44 5.3.1. The last emperor 45 5.3.2. The sheltering sky 46 5.3.3. Little Buddha 48 5.4. De trilogie van de isolatie 50 5.4.1. Stealing beauty 50 5.4.2. Besieged 52 5.4.3. The dreamers 54 5.5 Overschouwend 55 6. Besluit 59 Inleiding Bernardo Bertolucci behoort tot de groten van de Italiaanse cinema. Befaamd is hij voor Last tango in Paris, de film waarvoor hij twee maanden voorwaardelijke gevangenisstraf kreeg en vijf jaar zijn stemrecht verloor in Italië. Bij het grote publiek is hij vooral bekend voor The last emperor, waarvoor hij negen Oscars in de wacht sleepte, waaronder die voor beste film en beste regisseur. In zijn vijfenveertigjarige carrière maakte Bertolucci vijftien films, zes documentaires en drie kortfilms. Op het filmfestival van Venetië kreeg hij vorig jaar een Gouden Leeuw voor zijn gehele oeuvre. (Gerard, Kline, Sklarew, 2000: XX) We wagen ons in deze verhandeling aan een psychoanalytische lezing van het leven en werk van Bertolucci. Elk oeuvre is uiteraard zelf een analytische constructie. ªMy unconscious is the fate of my movies,º zegt Bertolucci. (Kline, 1987: 107) Met het onbewuste van de kunstenaar hebben we evenwel geen affaire, leert Lacan ons, ook al vinden we er sporen van terug in zijn artistieke creatie. (Michaux, 1990: 5) Gedurende vele jaren onderging Bertolucci een Freudiaans geïnspireerde psychoanalyse, maar ook dat zijn allicht onze zaken niet. Bertolucci is er duidelijk over: ªpsychoanalysis is psychoanalysis and film is film.º (Chaluja, Schadhauser, Mingrone, 1970, p. 58) Hoe kunnen we de ©toegepaste psychoanalyse© toepassen op een persoon die niet aanwezig is en dus praat noch antwoordt en op een oeuvre dat getuigt van een onbewuste wereld waarmee we absoluut geen affaire hebben? Dergelijke cynische vragen stellen we ons hier niet. Interessanter is de vraag hoe de psychoanalyse als instrument een extra waarde kan toevoegen aan een lezing van het leven en levenswerk van deze cineast. Psychoanalyse, Bernardo Bertolucci en zijn kunst vinden elkaar in de mythe van Oedipus. Bertolucci haalt deze mythe herhaaldelijk aan om elementen uit zijn leven of films te duiden. 1 Hij bedient er zich van om iets van zijn eigen realiteit weer te geven en maakt er zo zijn eigen individuele mythe van. De Oedipus vormt eveneens een rode draad doorheen zijn gehele oeuvre. Psychoanalyse en kunst raken elkaar ± in het geval van Bertolucci ± in de mythe van Oedipus. Oedipus Rex vertelt het verhaal van een tragische held die ± buiten zijn weten om ± zijn vader doodt en zijn moeder huwt. In Freudiaanse termen wordt deze mythe een complex dat ieder kind doorleeft en moet zien te ªbemeesterenº. Het complex omvat ± zeer simplistisch weergegeven ± het kinderlijke verlangen naar de dood van de vader en het seksuele verlangen naar de moeder. Het wordt beëindigd ± dat is, onderdrukt en vernietigd ± door de dreiging van de castratie. De vader komt tussen als een instantie die een incestueus genot verbiedt, waardoor hij verlangen en wet aan elkaar verbindt. (Laplanche, Pontalis, 2002: 79-84) Het Oedipuscomplex is één van de mogelijke uitdrukkingen van de manier waarop mensen zich schikken in het seksuele genot en het verschil tussen de seksen. (Le Boulengé, 1992: 24) Op dit punt van onmogelijkheid doet Freud appèl op een mythe. Hoe deze mythe voor Bertolucci een fundamentele rol speelt in zijn leven als in zijn cinema, is een vraag die ons hier bezig zal houden. We bekijken ± letterlijk en figuurlijk ± Bertolucci©s films. Na een studie van enkele auteurs en de kaders die zij reeds aanboden om zijn oeuvre te duiden, stellen we de mythe van Oedipus voor als een interessant en ruim kader ter interpretatie van zijn cinema. We stellen ons hierbij twee vragen. Hoe krijgt Bertolucci©s mythische constellatie vorm in elk van zijn films? En welke transformaties ondergaat deze doorheen zijn oeuvre? Om zijn cinema en de rol die de mythe van Oedipus daarin speelt te kunnen begrijpen, beginnen we bij het begin: Bertolucci©s leven en wat hij daar zelf over te vertellen heeft. Bertolucci wendt de eeuwenoude mythe van Oedipus aan om iets van zijn eigen realiteit weer te geven. Op mythische wijze drukt hij ± in de vele interviews die hij doorheen de jaren gaf ± de familiale constellaties uit die zijn leven en cinema bepalen: de strijd met de vader en diens woorden en het enigma van de moeder. Het verhaal van een man, een oeuvre en een mythe. 2 1. Bernardo Bertolucci: een Leven in het Kort Kort zouden we Bertolucci©s leven als volgt kunnen schetsen. Bernardo Bertolucci wordt geboren op 16 maart 1941 in Parma, in het Noorden van Italië. (Gerard, Kline, Sklarew, 2000: XVII) Zijn moeder Ninetta Giovanardi is leerkracht literatuur. Zijn vader Attilio Bertolucci is een belangrijk Italiaans poëet, leerkracht kunstgeschiedenis en filmcriticus voor de Gazzetta di Parma. (Maraini, 1973: 79). Zijn grootvader is een landeigenaar (©padrone©) en Bertolucci groeit op in een boerderij op het platteland. Bernardo heeft nog een broer, Giuseppe, die zes jaar jonger is. (Gerard, Kline, Sklarew, 2000: XVII) Op zeer jonge leeftijd maakt hij de tweede wereldoorlog mee en de inval van de Duitsers. (Maraini, 1973: 84-85) Bertolucci groeit op in en rond Parma tot hij twaalf jaar oud is en de familie van het platteland naar Rome verhuist. (Garibaldi, Giannarelli, Giusti, 1984: 178-179) Reeds op zesjarige leeftijd begint Bertolucci met het schrijven van poëzie. Met zijn bundel In ricerca del mistero wint hij de litteraire prijs van Viareggio. Na de middelbare school, studeert hij moderne literatuur aan de universiteit van Rome, maar hij maakt deze studies nooit af. (Nowell-Smith, Halberstadt, 1997: 255-256) In plaats daarvan stort Bertolucci zich in de filmwereld. Hij begint zijn carrière als assistent-regisseur voor Pier Paulo Pasolini en op eenentwintigjarige leeftijd regisseert hij zijn eerste film. (Consiglio, Dal Bosco, 1995: 227) Op zijn achtentwintigste start Bertolucci een Freudiaans geïnspireerde psychoanalyse, die hij vele jaren voortzet. (Maraini, 1973: 80) Kunst, psychoanalyse en politiek zijn grote passies van Bertolucci. Hij is een aanhanger van een Marxistische ideologie en lid van de Italiaanse Communistische Partij (PCI). In de jaren tachtig trekt Bertolucci voor lange tijd naar het buitenland, gedesillusioneerd in de Italiaanse politiek en geïnspireerd door het verre Oosten en het Boeddhisme. Bertolucci trouwt twee maal en heeft geen kinderen. Zijn eerste vrouw is de actrice Adriana Asti, die een hoofdrol vertolkt in één van zijn eerste films. Later trouwt hij met de Engelse Clare Peploe, die hem assisteert bij enkele van zijn films. Bertolucci is nu zevenenzestig jaar oud en woont afwisselend in Rome en Londen met zijn vrouw. In zijn carrière regisseerde Bertolucci vijftien films. 3 2. Zo sprak Bertolucci... In de vele interviews die hij doorheen de jaren geeft, spreekt Bertolucci openlijk over zichzelf.