Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/44809 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Westerman, Jeroen Title: De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Doornik : onafhankelijkheidsmonument voor een bisdom Issue Date: 2016-12-08 Nawerk Bijlagen A. Overzichten van kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders 689 1. Het kathedrale kapittel van Onze-Lieve-Vrouw te Doornik 689 Dekens 689 Aartsdiakens van Doornik 689 Aartsdiakens van Vlaanderen 690 Thesauriers 690 Cantores 690 Proosten 690 Scholasters 690 Hospitalarii 691 2. De bisschopslijsten van Doornik en Noyon-Doornik (5de – 13de eeuw) 691 A. De bisschoppen van Doornik (en Noyon) van de 5de tot en met de 13de eeuw 692 B. De bisschoppenlijst van Doornik (en Noyon), zoals verondersteld in de 12de eeuw 698 3. De bisschoppen van Noyon vanaf 1146 700 4. Aartsbisschoppen van Reims 700 5. Bisschoppen van Kamerijk 701 6. Bisschoppen van Arras 702 7. Bisschoppen van Terwaan 702 8. Abten van het Sint-Maartensklooster, Doornik 702 9. Abten van het Sint-Nicolaas-in-de-Veldenklooster, Doornik 703 B. Geraadpleegde bronnen 705 Materiële bronnen 705 Gebouwen 705 Musea en schatkamers 709 Schriftelijke bronnen 710 Gebruikte afkortingen 710 Archieven en bibliotheken 713 Gepubliceerde bronnen 715 Samenvatting 797 Résumé 808 Uitgebreide inhoudsopgave 819 Curriculum vitae 832 688 Bijlage A Overzichten van kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders 1. Het kathedrale kapittel van Onze-Lieve-Vrouw te Doornik Hierna volgt een lijst van voorname kanunniken van het kathedrale kapittel van Onze-Lieve- Vrouw, Doornik. Alle gegevens zijn ontleend aan de prosopografische studies van Jacques Pycke.1 De vetgedrukte naam is in dit boek gebruikt. De jaartallen geven de oudste en jongste vermelding in de betreffende hoedanigheid weer. Dekens vóór 1082 Alulfus (Fr. Alulphe) 1082-1093 Henricus (Fr. Henri; Ned. Hendrik) 1093-1102 Petrus (Fr. Pierre) 1103-1140 Gotherus/ Guoterus/ Goterus/ Gonterus/ Walterus (Fr. Goter) 1140-1141 Willelmus (Fr. Guillaume; Ned. Willem) 1141/1147 Hugo (Fr. Hugues de Saint-Piat; Ned. Hugo van Sint-Piatus) 1147-1166 Walterus (Fr. Gautier; Ned. Walter) (1166/1167 gekozen tot bisschop van Doornik) 1168-1176 Letbertus de Balluel/ Lebbertus (Fr. Letbert de Bailleul; Ned. Letbertus van Bailleul) 1177-1179 Letbertus Blondus/ Letbertus Blandus (Fr. Letbert le Blond ; Ned. Letbert de Blonde) 1179-1212 Arnulfus, Arnoldus, Ernulfus (Fr. Arnould) Aartsdiakens van Doornik 1080-1095 Walterus (Fr. Gautier; Ned. Walter) 1095-1113/14 Lambertus de Zonnebeke (Fr. Lambert de Zonnebeke; Ned. Lambert van Zonnebeke), 1113/1114 gekozen tot bisschop van Noyon en Doornik. 1114 Gummarus (Fr. Gommaire) 1114-1138 Robertus (Fr. Robert de Lille; Ned. Robert van Rijsel) 1141-1143 Rabodus (Fr. Radbod de Mortagne; Ned. Radboud van Mortagne) 1141-1173 Evrardus (Fr. Éverard d’Avesnes; Ned. Everard van Avesnes) (1173 gekozen tot bisschop van Doornik) 1173-1177 Arnulfus, Arnoldus, Ernulfus (Fr. Arnould), vanaf 1177 deken 1182-1204 Gossuino (Fr. Gossuin d’Avesnes; Ned. Gozewijn van Avesnes) (1204 gekozen tot bisschop van Doornik) 1 Pycke 1986a; Pycke 1988a. 689 Aartsdiakens van Vlaanderen 1145-1169 Desiderius (Fr. Didier de Courtrai; Ned. Desiderius van Kortrijk) 1169-1183 Robertus (Fr. Robert de Courtrai; Ned. Robert van Kortrijk) 1183-1217 Thedoricus (Fr. Thierry de Wargnies; Ned. Diederik van Wargnies) Thesauriers 1080-1091 Walter van Oisy (Fr. Gaucher d’Oisy), ook na 1115 1093/1099-1115 Hugo van Péronne (Fr. Hugues de Péronne) 1101 Gotherus (Fr. Goter), deken vanaf 1103 1115-1125 Walter van Oisy (Fr. Gaucher d’Oisy), ook vóór 1091 1127 Erbaldus (Fr. Erbald) 1132-1143 Diederik (Fr. Thierry) 1145-1152 Bonifacius / Bonefacius (Fr. Boniface) 1176-1186 Matheus (Fr./Ned. Mathieu) 1191-1205 Burcardus (Ned. Burkhard, Fr. Bouchard d’Avesnes) Cantores 1080-1093 Sigerus (Fr. Sicher) 1094-1095 Elbertus van Antoing (Fr. Ailbert d’Antoing) 1100-1120 Boudewijn (Fr. Baudouin) 1120-1126 Tetbertus (Fr. Tetbert) 1130-1138 Walter van Saint-Piat (Fr. Gautier de Saint-Piat) 1140-1152 Movinus (Fr. Movin) vóór 1156 Nicolaas (Fr. Nicolas) 1156-1176/1177 Letbert de Blonde (Lat. Letbertus Blondus/ Letbertus Blandus; Fr. Letbert le Blond) 1176/1177 gekozen tot dekaan 1182-1205 Jan van Reims (Fr. Jean de Reims) Proosten 1080-1101 Herman (Fr. Herman) 1101-1117 Gonterus (Fr. Gonter), sterft op weg naar Rome 1118-1143 Diederik (Fr. Thierry, vanaf 1132 thesaurier 1145-1176 Letbert van Bailleul (Fr. Letbert de Bailleul), vanaf 1168 deken 1177-1205 Diederik van Orcq (Fr. Thierry d’Orcq) Scholasters 1090-1091 zalige Odo van Doornik/ van Orléans (Fr. Odon de Tournai), 690 stichter en eerste abt van de Sint-Maartensabdij, later bisschop van Kamerijk, † Anchin 19 juin 1113 1094-1095 Elbertus van Antoing (Fr. Ailbert d’Antoing), tevens cantor 1101-1102 Garmundes (Fr. Garmunde) 1116-1121 Hotfridus (Fr. Hotfrid) 1125-1126 Walter (Fr. Gautier) 1131/1136 Gerricus van Igny (Fr. Guerric d’Igny) 1198-1205 Dyonisius van Beauvais (Fr. Denis de Beauvais) Hospitalarii 1139 Gerard (Fr. Gérard) 1145-1159 Gossuinus (Fr. Gossuin ; Ned. Gozewijn) 1165-1171 Amulricus van Maraiche (Fr. Amauary de Maraiche) 1173 Everardus (Fr. Éverard) 1194-1205 Hendrik hospitalarius (Fr. Henri l’Hospitalier)2 2. De bisschopslijsten van Doornik en Noyon-Doornik (5de – 13de eeuw) De oudste bisschoppenlijst van Doornik is die van Herman van Doornik in het 93ste hoofdstuk van zijn Liber de restauratione sancti Martini Tornacensis. Jean Cousin was de eerste moderne historicus die een overzicht samenstelde van de bisschoppen van Doornik.3 In recentere tijd zijn overzichten gemaakt door Joseph Warichez en Jacques Pycke.4 Door het ontbreken van gegevens over de vroege tijd en de personele unie van Doornik en Noyon vanaf de 7de eeuw is het lastig om voor die periode een betrouwbare lijst op te stellen. In de overgeleverde middeleeuwse lijsten is het oudste deel identiek met de lijst van Noyon. Alleen in het overzicht in het Liber de restauratione komt de heilige bisschop Eleutherius voor. Uitgerekend niet in dat overzicht, maar wel elders in diezelfde tekst, is sprake van een voorganger van Eleutherius: Theodorus. Hieronder volgen twee bisschopslijsten van het bisdom Doornik. De eerste lijst is een reconstructie van de historische lijst, voornamelijk samengesteld op basis van lijsten en gegevens verzameld door Joseph Warichez (tot 900), Jacques Pycke (van 900 tot 1300) en Cyriel Vleeschouwers (van 1146 tot 1218).5 Deze lijst vermeldt de bekende bisschoppen van Doornik tot circa 635, van Doornik en Noyon van circa 635 tot 1146 en wederom van Doornik vanaf 1146. 2 Hendrik hospitalarius is mogelijk dezelfde als de jonge kanunnik Hendrik aan wie de heilige Eleutherius in 1141 verscheen. Pycke 1988a: p.148-149. 3 HERMAN VAN DOORNIK 2010a: § 93. Cousin 1868a: III, p.377-379. 4 Warichez 1902a: p.70-80. Pycke 1986a: p.326-328 en Pycke 1990c: p.232-233. 5 Het gaat om de lijsten van Joseph Warichez (1902a: p.70-80), Jacques Pycke (1986a: p.326-328; 1990c: p.232- 233) met gebruikmaking van Guyotjeannin (1981a) voor de periode 950-1000 en Cyriel Vleeschouwers (1980a: p.5-55). De lijst van Nolet en Boeren (1951a: p.46) is op vele punten verouderd en achterhaald, evenals de lijst van bisschoppen van Baudoux 1904a: p.99-109. Jacques Pycke heeft een nieuw overzicht van de bisschoppen van Noyon en Doornik aangekondigd (Du 5e au 21e siècle: cent évêques sur le siège de saint Éleuthère). Dit zal ongetwijfeld belangrijke aanvullingen en correcties op de hier opgestelde lijst bevatten. 691 De tweede lijst is de lijst zoals die tot halverwege de 12de eeuw in Doornik werd gebruikt. Deze is gebaseerd op twee overgeleverde bisschopslijsten. Na de beëindiging van de personele unie begon men in Doornik opnieuw met tellen. Zo vermeldt het obituarium van de Sint-Maartensabdij bij de dood van bisschop Stephanus: Dominus Stephanus huius civitatis quintus episcopus. (Heer Stephanus, vijfde bisschop van deze stad). Na Anselmus, Gerardus, Walter en Everardus was Stephanus de vijfde bisschop van de opnieuw onafhankelijke Doornikse zetel geweest.6 Het herstarten van de telling is opvallend, als men bedenkt hoe sterk de nadruk op de historische continuïteit van het bisdom Doornik was gelegd tijdens de onafhankelijkheidsstrijd. Blijkbaar werd in de bisschoppelijke lijsten de onafhankelijkheid juist benadrukt als een nieuw begin. A. De bisschoppen van Doornik (en Noyon) van de 5de tot en met de 13de eeuw Legenda * verkiezing = wijding † dood S. Sanctus = als heilige vereerde bisschop Tussen haakjes zijn varianten van de naam en eventuele in het Frans en Nederlands gebruikte versies aangeduid. De naam in vet is de in dit boek gebruikte versie. Bisschoppen van Doornik 1. Theodorus (Fr. Théodore) (?)7 2. S. Eleutherius, belijder (Fr. Éleuthère) > 496 - † ± 531; graf onbekend; volgens 12de- eeuwse overlevering begraven in de Sint-Pieter in Blandain. Na terugvondst van de relieken aldaar zouden deze op een onbekend moment zijn overgebracht naar de Doornikse kathedraal. 3. Agrescius of Agrestius > 549 - 552 < [..]8 Bisschoppen van Noyon-Doornik 4. S. Acharius, belijder (Fr. Achaire) > 626/627 - 637/638 5. S. Eligius, belijder (Fr. Éloi) * 640; = 13 V 641 - † 1 XII 660. Graf: op de plaats van de latere Sint-Eligiusabdij in Noyon. In 1066 translatie naar de Onze- Lieve-Vrouwekathedraal van Noyon.9 6 Berlière 1894a: p.214. 7 Theodorus komt in geen enkele bisschopslijst voor, maar wordt vermeld in het Liber de restauratione sancti Martini Tornacensis van HERMAN VAN DOORNIK (2010a: § 49, p.92). Hij staat hier daarom met een vraagteken. 8 Warichez (1902a: p.66-71) verklaarde de leemte in de lijst, doordat de bisschoppenlijst van Doornik in de loop der tijd plaatsgemaakt heeft voor die van Noyon. Van de bisschoppen van voor de personele unie zijn er daarom slechts enkele bekend gebleven. 9 Volgens HERMAN VAN DOORNIK (§ 43, 2010a: p.85; 1883a: p.293) was Eligius de zevende bisschop van 692 6. S. Mummolinus, belijder (Fr. Mommelin) * 661- † 686/687 Graf: kapel van Sint-Joris (nadien kapel van Sint-Godeberta), Noyon, later verplaatst naar de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Noyon.10 7.