Bo`idar Jakši} i Goran Baši}, Umetnost pre`ivljavanja. Gde i kako `ive Romi u Srbiji • Izdava~: Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd, Narodnog fronta 45 www.instifdt.bg.ac.yu • Tel./fax: (+381 11) 2646-242 • E-mail: [email protected] • Za Izdava~a: Stjepan Gredelj, direktor • Recenzenti: Nebojša Popov i Sreten Vujovi} • Likovno grafi~ko rešenje korica: Aida Spasi} • Grafi~ka obrada teksta: Nina Popov • Štampa: „Filip Višnji}“, Beograd • Tira`: 500 primeraka • Beograd 2005. ISBN Knjiga UMETNOST PRE@IVLJAVANJA – Gde i kako `ive Romi u Srbiji sadr`i rezultate rada na projektu broj 1926 Društvenorazvojne mogu}nosti Srbije/Jugoslavije u evropskim i svet- skim procesima, Instituta za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu, koje je finansiralo Ministarstvo za nauku, tehnologije i razvoj Vlade Srbije, kao i saznanja dobijena terenskim radom u okviru projekta Romska naselja, uslovi `ivota i mogu}nosti integracije Roma u Srbiji: radi poduzimanja efikasnih mera za poboljšanje uslova `ivota i ispitivanja mogu}nosti integracije, koje je finansirao OXFAM GB, kancelarija u Beogradu. Objavlji- vanje knjige omogu}ilo je Ministarstvo nauke i zaštite `ivotne sredine Vlade Srbije. Bo`idar Jak{i} Goran Ba{i} UMETNOST PRE@IVLJAVANJA Gde i kako `ive Romi u Srbiji Institut za filozofiju i dru{tvenu teoriju Beograd, 2005. Sadr`aj Bo`idar Jak{i}: Predgovor . 9 Prvi deo O poreklu, identitetu i naseljima Roma u Srbiji Goran Ba{i}: O poreklu i identitetu Roma u Srbiji . 15 Goran Ba{i}: Naselja i naseljenost Roma u Srbiji . 31 Pristup istra`ivanju romskih naselja . 32 Rasprostranjenost romskih naselja u Srbiji . 37 Polo`aj, veli~ina, vreme i na~in nastanka romskih naselja . 44 Komunalna infrastruktura . 48 Stanje i perspektive romskih naselja . 57 Drugi deo Uslovi `ivota romske porodice u Srbiji Bo`idar Jak{i}: Uslovi `ivota romske porodice u Srbiji . 63 PARAMETRI EMPIRIJSKOG ISTRA@IVANJA . 63 Predmet istra`ivanja . 64 Ciljevi istra`ivanja . 64 Metodski pristup i uzorak . 67 ROMSKA PORODICA – OBELE@JA I STANJE . 69 Broj ~lanova i struktura ispitivanih romskih i neromskih porodica . 69 Samoprocene materijalnog stanja porodica . 71 MESTA I USLOVI STANOVANJA ROMSKIH PORODICA . 73 ZA^ARANI KRUG BEDE – SIROMA[TVO . 84 Opremljenost porodi~nog doma}instva . 92 Radni status doma}ina/ce i izvori prihoda romske porodice . 93 6 Sadr`aj OBRAZOVANJE I [KOLOVANJE DECE . 101 ZDRAVSTENO STANJE I LE^ENJE ^LANOVA ROMSKE PORODICE . 112 PREDRASUDE, STEREOTIPI, DISTANCA I DISKRIMINACIJA . 119 Predrasude . 119 Ocena me|usobnih odnosa . 120 Stereotipi . 123 Distanca . 125 Diskriminacija . 129 ROMI: RAVNOPRAVNOST, SAMOPOMO] I POMO] . 140 Stavovi prema Zakonu o za{titi prava i sloboda nacionalnih manjina . 141 Obim i u~estalost pomo}i . 144 Uloga romskih vo|a . 145 Ko treba da poma`e Romima . 148 Vi|enje budu}nosti . 151 Tre}i deo Integracija Roma u Srbiji Goran Ba{i}: Integracija Roma u Srbiji . 157 Programi integracije Roma u susednim zemljama . 157 Nedoumice u vezi sa poimanjem integracije Roma u Srbiji . 166 Pravne i institucionalne osnove integracije u „u`em“ smislu . 170 Strategija integracije Roma u Srbiji i nau~na istra`ivanja . 179 Prilozi Izabrana bibliografija . 183 Report from the Field Study "ROMANY SETTLEMENTS, LIVING CONDITIONS AND POSSIBILITIES OF INTEGRATION OF THE ROMA IN SERBIA" (Translated by dr Ivana Spasi}) . 193 1. Goran Ba{i}: Settlements and Population Identity of the Romanies in Serbia . 193 1.1. The Approach in the Investigation of Romany settlements . 193 1.2. Distribution of Romany Settlements in Serbia . 196 Sadr`aj 7 1.3. Position, Size, Time and Manner of Establishment of Romany Settlements . 201 1.4. Infrastructure of public utilities . 206 1.4.1. Organization of Settlements . 206 1.4.2. Access to settlements and regulated condition of the streets in them . 208 1.4.3. Electric power supply network . 210 1.4.4. Water-supply network . 210 1.4.5. Sewage system . 211 1.4.6. Proximity of pre-school institutions . 211 1.4.7. Proximity of schools . 213 1.4.8. Health institution . 214 1.4.9. Proximity of a police station . 214 1.4.10. Proximity of a food store . 215 1.4.11. Distance from a sports facility (sports ground) . 215 1.4.12. Vicinity of cultural institutions . 215 1.4.13. Distance from local community office . 216 1.5. Burial places . 216 1.6. The situation and prospects for the future of Romany settlements . 217 2. Dr. Bo`idar Jak{i}: Living Conditions of the Roma Family in Serbia . 219 2.1. STUDYING THE LIFE OF THE ROMA FAMILY: BASIC PARAMETERS . 219 2.1.1. Outline of the Problem . 219 2.1.2. Object of Research . 220 2.1.3. Goals of the Study . 223 2.1.4. Methodological Approach and the Sample . 226 2.2. ROMA FAMILY – CHARACTERISTICS AND CONDITION . 228 2.2.1. Size and Structure of Interviewed Roma and Non-Roma Families . 228 2.2.2. Place of Permanent Residence and Housing Conditions of Roma Families . 229 8 Sadr`aj 2.2.3. Equipment in the Family Household . 234 2.2.4. Working Status of Head of Family and Sources of Income of the Roma Family . 236 2.2.5. Problems of Education and Schooling of Children . 240 2.2.6. Health Condition and Medical Treatment of Members of the Roma Family . 245 2.2.7. Self-Evaluation of Material Standing of Families . 248 2.3. ROMA AND NON-ROMA . 250 2.3.1. Evaluation of Mutual Relations . 250 2.3.2. Discrimination . 253 2.3.3. Stereotypes . 256 2.3.4. Social and Ethnic Distance . 258 2.4. ATTITUDES CONCERNING EQUALITY AND HELP TO ROMA . 262 2.4.1. Attitudes towards Roma Equality . 262 2.4.2. Attitudes towards the Law on the Protection of Rights and Liberties of National Minorities . 263 2.4.3. Scope and Frequency of Aid . 266 2.4.4. Who Should Help Roma . 268 2.4.5. Visions of the Future . 270 3. Goran Ba{i}: Towards the Integration of Roma in Serbia . 273 3.1. Roma Integration Programs: Some Experiences . 273 3.2. Definition of Integration: Conceptual Dilemmas . 274 3.3. Principles of Integration . 278 3.4. Starting Premises of the Strategic Document . 278 3.5. What Should the Plan of Integration Include? . 280 SPISAK ROMSKIH NASELJA U SRBIJI U KOJIMA @IVI VI[E OD 15 PORODICA ILI VI[E OD 100 LJUDI . 283 Bo`idar Jak{i} Predgovor Romi su visoko deprivirana etni~ka zajednica, ali i socijalna grupa. Kru- govi bede u kojima `ivi ve}ina Roma u Srbiji, kao i u drugim, mnogo bogatijim zemljama, su ponekad beskrajni. Neke romske porodice `ive samo od socijalne i humanitarne pomo}i, a neke uop{te ne znaju kako pre`ivljavaju. Sadr`aj na{e knjige Umetnost pre`ivljavanja – Gde i kako `ive Romi u Srbiji1 mogao bi se kratko formulisati kao istra`ivanje strategija pre`ivljavanja ili opis pre`ivljava- nja kao stila `ivota. Dramati~nost siroma{tva Roma, ali i ve}inskog stanovni{tva i izbeglica u Srbiji, pretvorena je u veliku ljudsku tragediju. Tako su, na primer, raseljeni Romi sa Kosova i Metohije svugde postali nezvani i, {to je daleko bitnije, ne`eljeni gosti. Pripadnici druge etni~ke zajednice, ljudi druk~ije kulture, vere i jezika poja~ali su strepnje, predrasude i animozitete ve}inskog stanovni{tva. Razmere njihove tragedije izbacile su ih u prvi plan interesovanja me|unarod- nih ~inilaca, ali ne i doma}ih vlasti. Romi su specifi~na populacija koja pokazuje tipi~nu sliku niskih aspiracija i izuzetno brzih adaptacionih sposobnosti. Otkriti put da `ivot Roma ne bude samo predmet rada centara za socijalni rad i policije, nego da Romi postanu ravnopravni i ekonomski nezavisni sugra|ani krupan je zadatak pred kojim kao ljudska bi}a stojimo. Pri tome treba imati u vidu da izglede na uspeh imaju samo one mere koje se mogu skladno ukomponovati u celinu romskog `ivota a ne mere koje ne vode ra~una o urgentnim potrebama, kulturi i tradiciji Roma. Projekt empirijskog istra`ivanja bio je zavr{en 10. aprila 2002. godine. U maju mesecu 2002. godine bio je u celini zavr{en instrumentarij za anketno ispi- tivanje i rad na terenu. Formiran je istra`iva~ki tim u sastavu: dr Milo{ Marjanovi}, 1 U knjizi Umetnost pre`ivljavanja – Gde i kako `ive Romi u Srbiji sadr`ani su rezul- tati rada na projektu broj 1926 Dru{tvenorazvojne mogu}nosti Srbije/Jugoslavije u evrop- skim i svetskim procesima, Instituta za filozofiju i dru{tvenu teoriju Univerziteta u Beogradu, koje je finansiralo Ministarstvo za nauku, tehnologije i razvoj Vlade Srbije, a drugim delom saznanja dobijena terenskim radom u okviru {ireg empirijskog projekta Romska naselja, uslovi `ivota i mogu}nosti integracije Roma u Srbiji: radi poduzimanja efikasnih mera za pobolj{anje uslova `ivota i ispitivanja mogu}nosti integracije, koje je finansirao OXFAM GB, kancelarija u Beogradu. 10 Bo`idar Jak{i} redovni profesor Univerziteta u Novom Sadu, dr Dragoljub \or|evi}, redovni pro- fesor Univerziteta u Ni{u, dr \okica Jovanovi}, vanredni profesor Univerziteta u Pri{tini i mr Goran Ba{i}, u vreme istra`ivanja, 2002. godine, sekretar Komisije za prou~avanje `ivota i obi~aja Roma Odeljenja dru{tvenih nauka SANU i vi{i savetnik Saveznog ministarstva za nacionalne i etni~ke zajednice iz Beograda, kao ~lanovi istra`iva~kog tima. Istra`ivanjem je rukovodio dr Bo`idar Jak{i}, nau~ni savetnik Instituta za filozofiju i dru{tvenu teoriju Univerziteta u Beogradu. U istom, maju mesecu 2002. godine bili su zavr{eni i umno`eni upitnici. Ne- sre|eno pitanje finansiranja postalo je prepreka realizaciji projekta. Terenski rad je ipak zapo~et po~etkom jula 2002. godine zahvaljuju}i podr{ci gospodina Rasima Ljaji}a, saveznog ministra za nacionalne i etni~ke zajednice.