TRADYCJA MAZOWSZA powiat zwoleński Przewodnik subiektywny Mazowiecki Instytut Kultury Warszawa 2016 Autor: Autorzy:S³awomir Kordaczuk Piotr Robert Marczak, Daniel Sukniewicz T³umaczenie na jêzyk angielski: TłumaczenieMarek Czekañski na język angielski: Marek Czekański Redaktor serii: RedaktorAlicja Jankiewicz serii: (MCKiS) Alicja Jankiewicz (MIK) Redakcja: Redakcja:Ma³gorzata Gucman, Krzysztof Gucman Katarzyna Sarna Redakcja techniczna: Korekta:Tomasz Grochowski Rafał Sarna Zdjêcia: ProjektS³awomir i opracowanie Kordaczuk DTP: Jacek Szymański Wykorzystano równie¿ zdjêcia Krzysztofa Cabaja, Dariusza Dybciaka, Adolfa Ganiewskiego Zdjęcia:(Gancwola), Boles³awa Sadowskiego, Grzegorz Szczerbaciuka. DanielZdjêcia Sukniewicz zabytkowych przedmiotów oraz fotografi e archiwalne pochodz¹ ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Siedlcach, Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach i prywat- Materiałynych kolekcji: archiwalne Jana Aleksandrowicza, pochodzą ze zbiorów: W³odzimierza Urzędu Gminy Bieguñskiego, w Policznie Ma³gorzaty Borkowskiej, orazTadeusza Domu Groszka, Kultury wS³awomira Zwoleniu. Kordaczuka, Alicji Kowalczyk, Adama Krzeskiego, Bogus³awa AutorMitury. zamieścił także fotografie wykonane przez Adama i Ryszarda Tyszeckich oraz Tomasza Kowalczyka. Opracowanie grafi czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl ISBN 978-83-63427-96-2 ISBN 978-83-63957-09-4978-83-63427-38-2 © Copyright by MazowieckiMazowieckie Instytut Centrum Kultury Kultury and i Sztuki authors and S³awomir Kordaczuk Wydawcy: Wydawca:Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki Mazowieckiul. Elektoralna Instytut 12 Kultury ul.00-139 Elektoralna Warszawa 12 00-139www.mckis.waw.pl Warszawa www.mik.waw.pl Agencja Wydawnicza „Egros” s.c. Druk:ul. Korotyñskiego Drukarnia TINTA, 23 lok. 56 Działdowo www.drukarniatinta.pl02-123 Warszawa tel./fax 22 823 48 78 e-mail: biuro@egros. pl 2 Tradycja Mazowsza 2 Tradycja Mazowsza powiat siedlecki.indd 2 2013-11-30 14:49:28 Spis treści Od Wydawcy ...................................................................................................................... 5 Od Autorów ....................................................................................................................... 7 Wstęp ................................................................................................................................ 9 Warunki naturalne i walory przyrodnicze ............................................................................ 13 Puszcza Kozienicka ..................................................................................................... 13 Rezerwaty przyrody ..................................................................................................... 17 Żółw błotny ................................................................................................................ 18 Ochrona krajobrazu i siedlisk zwierząt ......................................................................... 21 Rzeki, potoki i bagna ................................................................................................... 26 Kalejdoskop dziejów ........................................................................................................... 32 Starożytny Kazanów .................................................................................................... 33 Hutnicy znad Zwoleńki ............................................................................................... 33 Puszcza Radomska w państwie pierwszych Piastów ..................................................... 34 Pogranicze w ogniu ...................................................................................................... 34 O polowaniach w puszczy, Cielątku i początkach Zwolenia .......................................... 35 Gniazdo rodowe Kochanowskich ................................................................................. 37 Blaski i cienie złotego wieku ........................................................................................ 40 Starostwo zwoleńskie .................................................................................................. 41 Czas apokalipsy .......................................................................................................... 42 Trudna odbudowa ....................................................................................................... 43 Pod rządami hospodara mołdawskiego ........................................................................ 44 Saskie i szwedzkie dole i niedole .................................................................................. 45 Jak starosta zwoleński walczył z Sasami i Rosjanami ................................................... 46 Odwiedziny króla ........................................................................................................ 47 Ostatnie lata Rzeczypospolitej ..................................................................................... 48 Pod panowaniem Habsburgów ..................................................................................... 49 Jak Poniatowski z Dąbrowskim Zwoleń wyzwalali ....................................................... 50 Poddani Aleksandra I .................................................................................................. 50 Hej, kto Polak, na bagnety .......................................................................................... 51 Poszli nasi w bój bez broni .......................................................................................... 52 Wielcy budowniczowie z małej wsi .............................................................................. 55 Konspiratorka z Sycyny ............................................................................................... 58 Czas wielkiej wojny .................................................................................................... 59 Pierwsze lata niepodległości ........................................................................................ 60 W walce z bolszewikami .............................................................................................. 60 Wielka reforma małego miasta .................................................................................... 61 „Leśni ludzie” .............................................................................................................. 62 Żołnierze wyklęci ........................................................................................................ 64 Ziemia pana Jana ........................................................................................................ 64 Zwoleńska dolina Rospudy ......................................................................................... 65 Dziedzictwo kulturowe regionu .......................................................................................... 66 Na tropach neandertalskich łowców ............................................................................ 66 Ziemia Kochanowskich ............................................................................................... 69 Powiat zwoleński 3 Zwoleński Wit Stwosz ................................................................................................ 73 Architektura drewniana ............................................................................................. 77 Stroje ludowe, zwyczaje i obrzędy ................................................................................ 78 Gwara bartodziejska ................................................................................................... 80 Zwoleńska tożsamość ................................................................................................ 81 Heraldyka .................................................................................................................. 82 Ciekawe postacie związane z powiatem zwoleńskim ................................................... 84 Przewodnik subiektywny po powiecie zwoleńskim ............................................................. 76 Bartodzieje ................................................................................................................. 98 Barycz ........................................................................................................................ 100 Baryczka .................................................................................................................... 102 Borowiec .................................................................................................................... 103 Brzezinki ................................................................................................................... 104 Czarnolas .................................................................................................................. 106 Grabów ...................................................................................................................... 112 Gródek ....................................................................................................................... 113 Jasieniec Solecki ......................................................................................................... 116 Karolin ....................................................................................................................... 119 Kazanów .................................................................................................................... 121 Łagów .......................................................................................................................