WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA IM. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE PRACE MONOGRAFICZNE ETUDES MONOGRAPHIQUES DE L’ECOLE NORMALE SUPERIEURE A CRACOVIE Jan Ożdżyński Morska wspólnota kulturowa W św ietle faktów językow ych Kraków 1989 WYDAWNICTWO NAUKOWE WSP ISSN 0239*6025 MORSKA WSPÓLNOTA KULTUROWA w świetle faktów językowych Prace Monograficzne WYŻSZEJ SZKOŁY PEDAGOGICZNEJ W KRAKOWIE Tom 105 Etudes Monographiques DE L'ECOLE NORMALE SUPERIEURE A CRACOVIE Fascicule 105 WYDAWNICTWO NAUKOWE WYŻSZEJ SZKOŁY PEDAGOGICZNEJ Jan Ożdżyński Morska wspólnota kulturowa w świetle faktów językowych Morfologia zapożyczeń w polskim słownictwie flisackim i żeglarskim KRAKOW 1989 WYDAWNICTWO NAUKOWE WSP Recenzenci Prof. dr hab. BOGUSŁAW KREJA Prof. dr hab. WŁADYSŁAW LUBAŚ KOMITET REDAKCYJNY JAN RAJMAN (przewodniczący) ZYGMUNT RUTA (wiceprzewodniczący) MARIAN FORTUNA (sekretarz) CZESŁAW BANACH, JANUSZ HENZEL, JERZY JAROWIECKI STANISŁAW KRAWCZYK, JERZY KREINER, ZENON MOSZNER JAN POLAKOWSKI. JAN SZMYD 'członkowie) ADAM RUTA (opracowanie redakcyjne) IRENA PABIAN (opracowanie techniczne) BOGUSŁAW SORBJAN (korekta) WYDAWNICTWO NAUKOWE WSP. KRAKÓW, U L KARMELICKA 41 Nakl. 300 egz. Ark. wyd. 17. Zam. 20*89. Cena zł 590.— SPIS TREŚCI W KRĘGU KULTURY NAUTYCZNEJ (WPROWADZENIE ETNO- I SOCJO­ LINGWISTYCZNE ........................................................................................... 7 KONTAKTY JĘZYKOWE W MORSKIEJ WSPÓLNOCIE KULTUROWEJ .................... 34 Wyznaczniki komunikacyjne kultury morskiej ............. 34 Procesy interferencji leksykalnej w perspektywie kulturoznaw- c z e j ...................................................................................................... 40 Zapożyczenia arabskie w północnoeuropejskim słownictwie mor­ skim ........................................................................................ ....... 43 Zapożyczenia starofryzyjskie w bałtyckiej s tr e fie żeglugowej . 52 Zapożyczenia niderlandzkie w polskim słownictwie morskim .... 75 Zapożyczenia angielskie w złożonym kontakcie językowym ..... 196 Procesy in tern acjon alizacji słownictwa morskiego ......... 215 MORFOLOGIA JĘZYKA I GEOGRAFIA KULTURY MORSKIEJ .......... 223 Interferencja morfologiczna w perspektywie kulturoznawczej . 223 Pole formantowe -uga w h isto rii języka polskiego ........ 225 Koherencja morfologiczna "tematów" kultury i języka w świetle formantów interferencyjnych ...................................................... , . 249 Kulturowe aspekty opisu pola leksykalno-semantyeznego w uję­ ciu diachronicznym (na przykładzie mikropola "rzeczny pojazd wodny")................................. 264 ZAKOŃCZENIE .......................................................................................... 302 Przypisy............................................................................................................ 307 Rozwiązanie skrótów i znaków objaśniających ..................................... 326 Skrócenia nazw języków (gwar i dialektów) ......................................... 350 Inne sk ró ce n ia .................................................................................................. 354 Indeks wyrazów objaśnionych w pracy ...................................................... 356 Praca wykonana w ramach Resortowego Programu Badawczego R P .III.27. W kręgu kultury nautycznej (wprowadzenie etno- i socjolingwistyczne) 1. Pojęcie ( i termin) "kultura morska" pojawiły się w nauce pol­ sk ie j pod koniec XIX wieku w związku z ogólnoeuropejskim rozwojem antropologii, etnologii, etnografii i socjologii, które przedmiotem swoich rozważań uczyniły m.in. problem: w ja k ie j mierze środowiska ludzi morza wpływały na kształtowanie się kultur i cywilizacji*. Wśród prac pionierskich, które podjęły tę problematykę wymienia się głośną swego czasu książkę I. Miecznikowa "La ciVilisation et grands fleuVes historiques" /1889/. Zawarte w niej informacje, dotyczące poszczególnych etapów historyczno-geograficznego zbliżania się cywi­ liz a c ji protohistorycznych i śródziemnomorskich znad wielkich rzek poprzez ich ujścia do zatok mórz i oceanów, służą ilustracji tezy o szczególnej r o li cyw ilizacji morskich i nadrzecznych w rozwoju 2 kultur świata . Jako wyróżniające cechy kultûry morskiej wymienia się tu m .in.: a) szczupłość ognisk (Fen icja, Ateny, Wenecja), b) szybkość rozprzestrzeniania się na olbrzymim terytorium, c) szyb­ ki upadek, d) s iłę tkwiącą nie w masie, lecz w ruchu3. Kontynuacją tego nurtu antropogeograficznego na naszym gruncie była rozprawa F. Bujaka "Kultury morskie i lądowe" /1934/ nawiązu­ jąca do ówczesnej "id eologii" światopoglądu morskiego. W tym wzglę­ dzie koresponduje ona z rozwijaną przez językoznawców i filozofów koncepcją "światopoglądu języka" oraz tzw. wewnętrznej formy języko­ wej, które tworzą w sumie "językowy obraz świata"4 . W tym kręgu po­ mieścimy także próby wyodrębnienia kultury morskiej z całości życia społeczno-geograficznego przez odwołanie s ię do koncepcji "wezwania i odpowiedzi" ("challenge and responce") - podstawowej s iły napędo­ wej w wielkim systemie historiozoficznym Arnolda J . Toynbee’ego^. Przydatnym w definiowaniu kultury morskiej (nautycznej, akwa- tycznej, marynistycznej)^ wydaje s ię operowanie pojęciem kompleksu kulturowego albo konfiguracji (p refig u racji?) elementów układu wy­ odrębnionego ze względu na istotne parametry (aspekty) morskiej rze­ czywistości przyrodniczej i humanistycznej^: 1) morze jako czynnik kulturotwórczy i stymulator kultury; 2) ludzie morza, morskie zbiorowości terytorialne (ekologiczne) 8 i zawodowe; kręgi społeczne ludzi morza lub zainteresowanych (in ­ spirowanych) sprawami morza; 3) typ aktywności kształtowanej na zasadzie kontaktu (fizyczne­ go lub psychicznego) z morzem; 4) procesy i wytwory związane z działalnością człowieka na morzu, w związku lub pod wpływem morza; 5) zagadnienie tzw. "prawdy morskiej" utworu w kontekście czaso- 9 przestrzeni kulturowej ; temat morski w twórczości artystycznej; funkcjonalne wyróżniki marynistyki*0 i in. Przyjmując za podstawę rozróżnień kategorię "człowiek w konta­ kcie z morzem", akcentujemy specyficzne elementy konfiguracji kultu­ ry morskiej: 1) typ aktywności związanej z opanowywaniem żywiołu morskiego i ukierunkowanej na sam obiekt pływający; 2) homo m obilis: człowiek przemieszczający s ię z pomocą obiektów pływających; 3) parametry komunikacyjne: a) komunikowanie wehikularne, b) zwiększona dynamika i kontaktywność wymiany, c) tendencja do internacjonalizacji rzeczy, nazw i pojęć związa­ nych z osiągnięciami technicznymi i cywilizacyjnymi w ramach makro- kultury^ morskiej, d) węzły komunikacyjne - porty (często u u jścia dużych rzek), -stre­ fy graniczne i przygraniczne, e) orientacja w czasie i przestrzeni: w sensie utylitarnym (lo­ cja - orientacja ze względu na akweny morskie i wybrzeża) i w znacze­ niu ogólniejszym, jako orientacja intelektualna, artystyczna, nau- 12 kowa - ukierunkowana na morza, oceany i obiekty z nimi związane . Z osiemnastu kręgów kulturowych omawianych w pracy zbiorowej pod redakcją A. Piskozuba "Morze w kulturach świata" zaledwie kilka społeczeństw zasługuje w całej rozciągłości (ze względu na pełną in­ tegrację poszczególnych typów praktyki społecznej ze środowiskiem naturalnym) na określenie "ludy morskie", t j .: 1) Kreta, 2) Fenicja, 3) Grecja - w basenie Morza śródziemnego, 4) Wikingowie - na subarktycznych wodach Północy, 5) Arabowie - na monsunowych szlakach Oceanu Indyjskiego, 6) Malajowie i ludy Oceanii (szczególnie Maorysi) - w świecie austronezy jskim ^. W kręgu kultury północnoeuropejskiej zwracamy uwagę na: a) bałtycką wspólnotę kulturową hanzeatyckiego związku miast w X III - XV wieku, b) pośrednictwo w kontaktach żeglugowych żeglarzy i rybaków faysp Fryzyjskich (szczególnie w okresie przedhanzeatyckim), c) dominację kulturową Holendrów w XVI - XVII w., 14 d) potęgę morską Imperium Brytyjskiego w XVIII - XIX w. 2. Pojęciu kręgu kulturowego (Kulturkreis) odpowiada właściwie pojęcie stopnia kultury, obejmujące geograficzny zasięg tego samego elementu lub pewnej liczby elementów kulturowych, niekoniecznie współzależnych, ale współistniejących. Kręgi kulturowe wyodrębnia się ze względu na związki kultury w przestrzeni, natomiast warstwy kulturowe - ze względu na f i l i a c je w czasie'*'"*. Na gruncie geografii językowej w pewnym sensie odpowiada temu rozróżnienie: warianty terytorialne lub środowiskowe wypowiedzi (rozpatrywanych we wszyst­ kich płaszczyznach analizy fonologicznej, morfologicznej, leksykal­ nej, składniowej itd .) dla formy lub postaci wyrazów współistnieją­ cych w systemie (synchronicznie) i - z drugiej strony - mutacje na oznaczenie wariantów występujących już tylko jako kontynuacje form i wyrazów dawniejszych, które przestały funkcjonować w system ie^. Oba aspekty » geograficzny i historyczny - zespala pojęcie obszaru kulturowego (culture area), t j . zasięgu geograficznego (w czasie i w przestrzeni), w obrębie którego występuje większa ilość zgod­ nych form kulturowych (pozostających w związku kulturowym)^. Pomiędzy diachronicznym a synchronicznym rozpatrywaniem procesów kształtowania sią odrębności kultur zagubieniu ulega punkt widzenia genetyczny, t j. rozróżnienie niezakłóconego, modelowego przebiegu kształtowania s ię tożsamości kulturowej i odpowiadającego je j naro­ du oraz różnych endo-, a zwłaszcza egzogennych zakłóceń tego procesu. Przywołać tu można niektóre założenia wiedeńskiej szkoły kulturowo- -h istory czn ej, zwanej też szkołą kręgów kulturowych. Przedstawiciele t e j o rie n ta cji sta ra ją s ię wzbogacić