WATERSTAAT EN WATERSCHAPPEN IN NOORD-GRON1NGEN TUSSEN 1200 EN 1250 Kees Meinardi n de middeleeuwen gingen de bewoners gend antwoord is ook nu nog niet te geven. behalve de Groningers, ook andere inwo- I van Noord-Groningen hun land inde- ners van Hunsingo. Emo noemt Humster- len en afsluiten van de zee. Het verhaal van Emo en Menko land, Middag en de Marne. Niets kon de Zij maakten kultuurgrond van de In 1231 kregen Uthusenses (waarschijn- Eenrumers en hun bondgenoten weerhou- kwelders om hun dorpen. Veel weten we lijk inwoners van Uithuizen) en Ernerenses den; ze verwoestten een aantal dorpen en niet van die tijd en van die mensen. Echte (vermoedelijk inwoners van Eenrum) on- ze verbrandden de kerk van Usquert. De geschreven geschiedenis begint eigenlijk in enigheid over een eiland. daar ingemetselde kluizenaar kwam om. de dertiende eeuw, toen de grote kloosters De gezworenen bij de Opstalboom - In 1232 trokken de Hunsingoërs op- tot bloei kwamen. De monniken uit die een vergadering die te Aurich (Oost-Fries- nieuw Fivelgo binnen en ze verbrandden kloosters hielden soms kronieken bij. land) bijeenkwam en die rechtsmacht had opnieuw een dorp. Later in hetzelfde jaar De abten Emo en Menko van het over een groot deel van het kustgebied van vielen de Hunsingoërs nog een keer Wester- klooster Wittewierum schreven zo'n kroniek de Waddenzee - hadden dit eiland aan de emden binnen; die keer werden ze echter over een groot deel van de dertiende eeuw. Uithuizers toegewezen. Heel Fivelgo koos smadelijk verslagen. Menko vertelt verder Daarin staat een boeiend, maar raadselach- de zijde van de Uithuizers toen de Eenru- dat beide partijen in 1250 vrede sloten. tig verhaal over een jarenlange strijd tussen mers weigerden te gehoorzamen aan de uit- De voorwaarden waren dat de Eenrumers twee dorpen - en later zelfs tussen Hunsingo spraak. De Eenrumers kregen echter hulp een vierde van het eiland kregen, hoewel zij en Fivelgo - om een eiland. Behalve dat van de Stad-Groningers. Groningers plus zich -zoals Menko zegt- eerst de helft wil- Emo en Menko een nogal vage aanduiding Eenrumers bleken voor de Fivelgoërs te den toeeigenen. De Uithuizers kregen drie- van plaatsen geven, laten ze ook het motief sterk te zijn in de slag op 19 juli 1231. vierde deel van het eiland. De zaak eindigt in het duister. Latere lezers hebben zich Emo zegt dat daarop de Eenrumers be- ermee dat Hunsingoërs en Fivelgoërs geza- meermalen het hoofd gebroken over de be- vreesd werden; zij groeven de oude gracht menlijk de stad gingen bevechten en ver- schrijving van de twist, maar een bevredi- van de zeer oude tweedracht door tot aan sloegen. de zee. Op het eerste gezicht vallen in deze De aansluiting van Helwerder Maar op het Op 7 augustus 1231 keerde de kans, de geschiedenis een aantal vraagpunten op: Usquerder Maar naar het oosten. Fivelgoërs dempten de gracht, trokken 1 Bedoelt Emo met de Uthusenses en de erover en joegen hun tegenstanders op de Ernerenses (of Enerenses) inderdaad Het Helwerder Maar vanaf Helwerder Til vlucht. Op 10 september gingen de Een- inwoners van Uithuizen en Eenrum en naar het westen gezien. rumers weer in de aanval. Deze keer hielpen als dat zo is, hoe is het dan te verklaren, dat twee zover van elkaar gelegen In de dertiende eeuw bestonden de land waarschijnlijk bij individuele land- dorpen ruzie krijgen om een eiland? grote waterschappen - Winsumer en Schap- eigenaren (volgens het recht van opstrek) 2 Lag Uithuizen in die tijd in Fivelgo en halster Zijlvest en het Zijlvest van de Drie en niet bij de gemeenschap. De zorg voor - hoe liep dan wel de grens tussen Delfzijlen - nog niet, maar vermoedelijk al de waterstaat hoorde wel bij de gemeen- Hunsingo en Fivelgo? wel de kleinere waaruit ze zijn opgebouwd. schap en was bovendien een zaak van 3 Wat is het eiland waarom werd ' Deze kleinere eenheden noemde men in levensbelang. gevochten en waarom was de strijd zo Groningen schepperijen. In het begin toen Tenslotte verdwijnt ook de moeilijk- fel? men nog niet al het tussengelegen land had heid over de begrenzingen van Hunsingo en 4 Welke waterloop wordt bedoeld als Emo ontgonnen, lagen deze schepperijen als Fivelgo als we die gebieden niet opvatten het over de oude gracht heeft? eilanden naast elkaar. Daarom heeft Emo als bestuurskundige eenheden met vaste met het eiland zeer waarschijnlijk een grenzen, maar als afwaterings-eenheden. Haast iedereen die zijn mening over schepperij tussen Eenrum en Uithuizen Fivelgo en Hunsingo zijn dan de delen vragen heeft gegeven, is uitgegaan van een bedoeld en dan met name de schepperij van het Groninger kleigebied die respektie- twist om het bezit van het eiland. De oplos- Warffum (met uitzondering van het velijk op de Fivel en op de Hunze afwater- sing van het raadsel is echter dat de beide onderdeel Menkeweer). De waterloop Oude den. Zo was het vroeger en zo is het nu dorpen niet strijden om het eigendom van Delte deelt de schepperij Warffum onge- nog, behalve dat de taak van de Fivel al het eiland, maar om het zijlrecht. veer in 2 helften en moet daarom vrijwel vroeg is overgenomen door het Damster- Het eiland is een gebied waarvan de zeker de oude gracht zijn waarover Emo diep en die van de Hunze door het rechtstreekse uitwateringen naar zee dicht spreekt. De naam Delte of Delft betekent Reitdiep. Het is zeker, dat de schepperij slibden en dat nu in 1231 de keus heeft om trouwens ook gegraven kanaal (gracht). Uithuizen in de 13e eeuw nog op de te wateren door de zijl (uitwateringssluis) Met de hier gegeven uitleg van de tekst Fivelboezem loosde. Pas in 1454 wordt van het waterschap Uithuizen of door de wordt duidelijk waarom de strijd zo fel was deze schepperij ingelaten in het Winsumer- zijl van het waterschap Eenrum, Gezien het en trouwens ook waarom dorpen strijd en Schaphalster Zijlvest en gaat dan tot kanalenstelsel in Noord-Groningen is het voerden en niet individuen. Nog te Hunsingo behoren. In de dertiende eeuw aannemelijk dat beide dorpen eens een zijl ontginnen land was waarschijnlijk in de lagen dus zowel Uithuizen als Usquert nog op het buitenwater hebben gehad; waarvan dertiende eeuw overvloedig aanwezig en in Fivelgo. In deze zin had de stad de afwateringsgebieden bijna of helemaal nauwelijks de moeite waard om voor te Groningen weinig met de strijd te maken; aan elkaar grensden. vechten; verder lag de aanspraak op nieuw de stad ligt noch in Hunsingo, noch in Het Rasquerder Maar ten zuiden van Warffum. 13 waterloop zeewering Fivelgo. De voorgaande redenering wint beschouwing kan blijven. De noordelijke door Emo vertelde geschiedenis maakt aan- nog aan kracht als we in detail de situatie waren de Usquerder Wester-eed en drie niel nemelijk dat de schepperij Warffum deze in de afzonderlijke gebieden bekijken. nader aangeduide eden. De drie niet zijlen op het noorden na 1200 definitief benoemde waren waarschijnlijk een Wad- moest opgeven. De schepperij Warffum (= het eiland) werder eed, een zijl-eed oostelijk van De Eenrumers probeerden de natuur De schepperij Warffum besloeg de Warffum (Oostervalge, WarffumerkloosterJ terug te draaien toen zij de oude gracht (= gehele gemeente Warffum, een deel van de en een zij leed westelijk van Warffum (Wes- ( = Oude Delte) weer opgroeven. Ze deden gemeente Bedum en een deel van de tervalge en Breede). het waarschijnlijk niet om een verdedi- gemeente Usquert, waarbij de noordgrens In oude tijden loosde het noordelijk gingsgracht aan te leggen, maar om het lag bij d? toenmalige kustlijn van de deel van de schepperij Warffum gebied opnieuw op zee te laten afwateren. Waddenzee (dus niet noordelijker dan de ongetwijfeld via een eigen zijl rechtstreeks Op deze manier zou inderdaad tenminste de Olddijk). De oostgrens was de weg van naar zee; de zuid-noord richting van de helft van het omstreden eiland Hunsingo Usquert naar Kantens. tochtsloten in dit gebied wijzen daar blijven behoren. Deze opzet mislukte echter Kooper (1939) vermeldt, dat de schepperij duidelijk op. Het in onbruik raken van een om dezelfde reden die het ook tegenwoordig verdeeld was in vijf zogenaamde zijl-eden, zijl door dichtslibbing kwam veel voor nog moeilijk maakt om een kunstmatige uit- waarvan het zuidelijke Menkeweer buiten langs de Noordkust van Groningen. De gang naar zee voor dichtslibben te behoeden. 14 Bij de vrede in 1250 moet het eiland een derde evenwijdig kanaal, dat is de Del- hebben gelegen; het dorp Uithuizermeedeh toch afwateren "om de zuid" via Uithuizen te vanaf de aansluiting van het Koks Maar heeft een kerk die uit ongeveer 1250 dateert en Eenrum. De Uithuizers krijgen drie van de naar het zuiden. Gezien de situatie lijkt het Deze kerk ligt bijzonder excentrisch ten vier delen en dit moeten zijn geweest: redelijk om aan te nemen dat dit kanaal in westen van het huidige dorp en zal daarom Usquerder Wester-eed, Wadwerd en dezelfde tijd-omstreeks 1250-is gegraven. misschien niet ver van de toenmalige Oostervalge. Slechts de zijl-eed Wester- Rottum kon via dit kanaal weer naar het buitendijk gebouwd zijn. Hieruit volgt met valge-Breede (het vierde deel) gaat via westen afwateren, na dit waarschijnlijk redelijke zekerheid dat de zeewering tijdens Eenrum afwateren. Het aardige is, dat we de vroeger al eens op de Oude Delte te hebben de twist ongeveer het beloop van de huidige uitkomst van de verdeling in 1250 zelfs nu sedaan. weg tussen Uithuizermeeden en Oldenzijl nog in het terrein (of op kaarten) terug Een laatste vraag over het omstreden volgde en dat de buitenzijl bij de brug over kunnen vinden. ,- eiland is waar de noordgrens lag in het begin het Meedster Maar (de Papentil) lag. Het vroegere afvoerstelsel van de schep- van de dertiende eeuw.