architektura i budownictwo Wieś Bartne w powiecie gorlickim1 – konserwatorska klęska bez happy endu Andrzej Laskowski Bez wątpienia najtrudniejszy jest problem zachowania wiejskiego budownictwa regionalnego, zarówno łemkow- historyk sztuki skiego, jak i na terenie Pogórza. Wpis do rejestru zabytków Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie znacznej części łemkowskiej wsi Bartne – zaś w granicach Narodowy Instytut Dziedzictwa chronionej strefy także poszczególnych zagród i chałup (…) – Oddział Terenowy w Krakowie nie przyniósł skutecznej ochrony wobec niemożności dosto- sowania zabytkowych obiektów do współczesnych potrzeb życiowych mieszkańców2. Słowa kluczowe: ochrona zabytków, służby konserwatorskie, układy ruralistyczne, krajobraz kulturowy, skansen, architektura drewniana, konserwacja zabytków, Łemkowszczyzna, Bartne trakt przebiega zasadniczo wzdłuż potoku, to odda- lając się od niego (w części południowej i północnej Niniejszy tekst poświęcony jest klęsce, wsi), to do niego zbliżając (w części centralnej). Brzegi jaką poniosły służby konserwatorskie w prowadzonych porośnięte są drzewami i krzewami tworzącymi na- w dobrej wierze staraniach o ocalenie unikatowej łem- turalne zbiorowisko zieleni wysokiej. Gdzieniegdzie kowskiej wsi Bartne. Powstał równo 35 lat po wpisaniu rozpięte są współczesne (betonowe, metalowe lub układu i zabudowy wsi do rejestru zabytków, jako swo- drewniane) mostki. Ukształtowanie terenu w doli- iste epitafium, ale i przedmiot refleksji dla wszystkich nie jest urozmaicone: przy samym potoku grunt jest nas, którym dobro zabytków leży na sercu. stosunkowo płaski, by w pewnym oddaleniu (50-200 m) dynamicznie piąć się licznymi uskokami ku gó- Położenie wsi rze. Stoki te są w większości porośnięte trawą, spo- radycznie pokryte wyższą roślinnością, a w nielicz- Wieś Bartne w powiecie gorlickim, obecnie przynależ- nych przypadkach zalesione, co zdaje się świadczyć na administracyjnie do gminy Sękowa, wciśnięta jest o tym, że wieś i jej pola uprawne powstały w miejscu w dolinę potoku Bartnianka3, mającego swój początek wyrąbanego w tym celu lasu, porastającego niegdyś na południe od wsi, na okolicznych stokach gór, i łą- obszar doliny po obu stronach Bartnianki. Wszyst- czącego się później – na północ od Bartnego, w sąsied- ko to stwarza naturalne, malownicze ramy krajo- nich Bodakach – z potokiem Sękówka. W niewielkim brazowe dla zabudowy o charakterze mieszkalnym oddaleniu, po obu stronach, dolinę Bartnianki otacza- i gospodarczym. ją: od zachodu stoki Małego i Dużego Magurycza (od- Wieś Bartne stanowi w tej części Beskidu Niskie- powiednio: 698 i 777 m n.p.m.), od wschodu Magura go swoistą bramę gór – tam, gdzie od południa kończy Wątkowska ze swymi najwyższymi szczytami: Kornu- się jej zabudowa, na zboczu Mareszki, usytuowana jest tami (830 m n.p.m.) i Wątkową (846 m n.p.m.), a od tak zwana bacówka – niewielkie schronisko górskie, południa stoki Mareszki (801 m n.p.m.) (il. 1). jedno z grupy dziesięciu małych schronisk PTTK bu- Bartnianka, płynąc łagodnymi meandrami z po- dowanych od 1975 roku na obszarze od Sudetów po łudniowego wschodu na północny zachód, wyznacza Bieszczady według typowego projektu inż. arch. Sta- szkielet kompozycyjny wsi, bowiem układ ruralistycz- nisława Karpiela4. Spotykają się tutaj dwa popularne ny Bartnego ma charakter łańcuchówki, której główny szlaki turystyczne: z Jasionki na Magurę Wątkowską 89 architektura i budownictwo oraz na Magurę Małastowską przez Banicę. W rejonie tym (na wschód od Bartnego, wzdłuż Magury Wąt- kowskiej) przebiega granica pomiędzy wojewódz- twem małopolskim a sąsiadującym z nim od wschodu województwem podkarpackim (a zarazem pomiędzy wchodzącymi w skład owych województw powiatami, odpowiednio: gorlickim i jasielskim). Nieco historii Położenie Bartnego, jak opisano je z pewną przesadą w ostatniej ćwierci XIX wieku: „w wysokich niedo- stępnych górach”5, miało niewątpliwy wpływ na za- chowanie jego unikalnego krajobrazu kulturowego. Wieś ta zapisała interesujące karty w dziejach kultury tej części Karpat6. Lokowana była w wieku XVI, w ra- mach ostatniej fazy osadnictwa wołoskiego. Zasiedliła ją ludność pasterska, niejednolita etnicznie. W mo- mencie utraty przez Polskę niepodległości znalazła się wraz z przyległymi obszarami w posiadaniu starosty bieckiego, Wilhelma Siemieńskiego, a następnie jego spadkobierców, by w roku 1845 stać się własnością Józefa Adama Rogali-Lewickiego, który jednak dóbr tych dość szybko się pozbył7. Wykonana przez Austria- ków tak zwana mapa Miega dokumentuje istnienie we wsi cerkwi, a stwierdzone prowadzenie od 1784 roku metryk dowodzi funkcjonowania w tym czasie para- fii greckokatolickiej (mającej najpewniej swe począt- wykonane w miejscowych warsztatach kamieniarskich ki jeszcze w okresie lokacji wsi). Przynależna do niej krzyże przydrożne. cerkiew pw. świętych Kosmy i Damiana, wzniesiona Ostatnio przypomniano, iż z Bartnego wywodził w 1842 roku, stanowi w drewnianej architekturze cer- się ród Bortniańskich, z którego pochodził Dymitr, kiewnej jeden z najpóźniejszych przykładów tak zwa- uznawany za założyciela rosyjskiej szkoły muzycznej. nego typu północno-zachodniołemkowskiego8. Pradziad kompozytora był sołtysem Bartnego i ław- Co niezwykle istotne, nieopodal Bartnego – na nikiem sądowym, a jego dziadek zajmował się tu han- Mochnatym (na Mochnaczach), w paśmie Magury dlem, przyuczając do tego fachu swego syna Stefana. Wątkowskiej, a także w kamieniołomie na Magury- Rozwijając działalność handlową, Stefan Bortniański czu Dużym – wydobywano od kilku wieków miękki, opuścił Bartne i osiadł w mieście Głuchów, gdzie za- podatny na rzeźbienie kamień, a zajmujący się w XIX łożył rodzinę i doczekał się potomka, wspomnianego stuleciu jego obróbką miejscowi kamieniarze ugrunto- Dymitra. Dymitr, urodzony w 1751 roku, ukończył wali pozycję Bartnego jako wiodącego ośrodka kamie- w Głuchowie działającą tu od 1738 roku pierwszą niarskiego Łemkowszczyzny na wiele dziesięcioleci. w Rosji szkołę muzyczną, po czym kontynuował na- Ośrodek ten, znany na całym Podkarpaciu, działał nie ukę w Petersburgu i Wenecji, dochodząc z czasem do tylko na potrzeby społeczności łemkowskiej; po jego 9 wyroby przybywano nieraz z odległych miejscowości . 1. Widok na Bartne i dolinę Bartnianki z północnych Wykonywano tu zarówno kamienne rzeźby, jak i po- stoków Mareszki. Fot. A. Laskowski, październik 2013 1. View of Bartne and the valley of Bartnianka from the wszechnie pożądane żarna i kamienie młyńskie. W sa- northern slopes of Mareszka. Photo by A. Laskowski, mej wsi do dzisiaj spotkać można stojące przy drodze, October 2013 90 architektura i budownictwo godności kompozytora i dyrektora nadwornej kapeli cmentarzy: usytuowanego nad drogą, poniżej cmen- carycy Katarzyny II; jego kameralne i religijne utwory tarza wojskowego, cmentarza parafialnego oraz poło- rozbrzmiewają do dzisiaj w wielu świątyniach, w szcze- żonego nieco na uboczu XIX-wiecznego cmentarza gólności w cerkwiach10. cholerycznego. W Bartnem przez 22 lata swą literacką działalność Okres międzywojenny zaznaczył się w historii prowadził miejscowy paroch, Wladimir Ignatiewicz Bartnego charakterystycznym dla tego obszaru za- Chiljak (Wołodymyr Chylak), znany też jako Jeronim mętem wyznaniowo-ideologicznym. Oznaką tego Anonim (1843-1893) – piewca Łemkowszczyzny, autor były liczne konwersje grekokatolików na prawosła- około 50 powieści i nowel, w XIX i XX stuleciu raz po wie, dokonujące się we wsi po 1926 roku i skutkujące raz wykorzystywany przez propagandystów różnych wzniesieniem tu w latach 1928-1930 drugiej cerkwi, nacji w celu bądź to „dowartościowania”, bądź zdyskre- także pod wezwaniem świętych Kosmy i Damiana, dytowania Łemków w oczach opinii publicznej11. tym razem dla wyznawców prawosławia. Cerkiew Bodaj najciekawszy epizod w dziejach wsi to słyn- ta, drewniana, trójczłonowa, wyraźnie różniła się od na, rozegrana nieopodal wiosną 1915 roku bitwa pod cerkwi typu zachodniołemkowskiego – zamiast wieży Gorlicami, w trakcie której Bartne znalazło się na li- posiadała ulokowane nad poszczególnymi częściami nii frontu. Pamiątką po tym wydarzeniu jest cmentarz budowli kopuły13. wojenny, zaprojektowany przez znanego wiedeńskiego Bezpośrednio po II wojnie światowej Bartne po- architekta Hansa Mayra, noszący numer 64, na któ- dzieliło tragiczny los Łemkowszczyzny. W 1946 roku rym pochowani są zarówno żołnierze austriaccy, jak zniesiono parafię greckokatolicką, a w roku następ- i rosyjscy12. Nekropolia ta dołączyła do miejscowych nym parafię prawosławną. Przeprowadzone w owym 91 architektura i budownictwo W takim dziewiczym niemal stanie wieś uchowała się rekordowo długo. Początków końca jej niepowta- rzalnego klimatu należy upatrywać w położeniu asfal- towej szosy i uruchomieniu w 1988 roku (dopiero!) stałej komunikacji zbiorowej z oddalonymi zaledwie o 18 km Gorlicami, co oszczędziło mieszkańcom dziewięciokilometrowych marszrut do najbliższego przystanku autobusowego. Zaledwie kilka lat później w popularnym przewodniku tak pisano o Bartnem: „Jest trochę drewnianych chałup, ale ich dni są po- liczone. Prawie wszyscy właściciele przenieśli się już do murowańców”16. Obecnie, niewiele ponad 20 lat 2 od opublikowania tamtych słów, ostatnie obiekty mieszkalne z drewna dogorywają. Na stałe zamiesz- kałe i w pełni użytkowane są na ogół tylko te, które 2. Cerkiew greckokatolicka, obecnie filia Zagrody Maziarskiej w Łosiu – oddziału Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach prowadzonego przez samorząd województwa małopolskiego. W jej sąsiedztwie planowano niegdyś stworzenie skansenu miejscowej zabudowy