Title: "Książę Wiśniowiecki Janusz" Samuela Twardowskiego na tle bohaterskiej epiki biograficznej siedemnastego wieku Author: Renata Ryba Citation style: Ryba Renata. (2000). "Książę Wiśniowiecki Janusz" Samuela Twardowskiego na tle bohaterskiej epiki biograficznej siedemnastego wieku. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Renata Ryba Książę Wiśniowiecki Janusz Samuela Twardowskiego na tle bohaterskiej epiki biograficznej siedemnastego wieku Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2000 Książę WiśniowieckiJanusz Samuela Twardowskiego na tle bohaterskiej epiki biograficznej siedemnastego wieku Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1832 Renata Ryba Książę Wiśniowiecki Janusz Samuela Twardowskiego na tle bohaterskiej epiki biograficznej siedemnastego wieku Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2000 Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej Jerzy Paszek Recenzent Ludwika Ślęk Spis treści Rozdział I Stan badań. Uwagi wstępne.................................................................. 7 Rozdział II Książę Wiśniowiecki Janusz — w kręgu ustaleń genetycznych ... 19 Rozdział III Ojczyste heroicum Samuela Twardowskiego a poetyka i praktyka lite­ racka XVI i XVII wieku.............................................................................. 34 Rozdział IV W stronę praktyki literackiej: Książę Wiśniowiecki Janusz jako poemat biograficzny.................................................................................................... 58 Wobec epicedium.................................................................................... 66 Wobec konwencjiepiki heroicznej. Heroizacja bohatera ... 77 Wobec epitalamium.............................................................................. 96 Wobec biografii........................................................................................ 104 Rozdział V Książę Wiśniowiecki Janusz na tle epiki historycznej Samuela Twar­ dowskiego .........................................................................................................116 Rozdział VI Miejsce poematu Książę Wiśniowiecki Janusz w polskiej literaturze siedemnastowiecznej........................................................................................ 126 Indeks osób.................................................................................. 150 Summary.........................................................................................................155 Riassunto.........................................................................................................156 5 Rozdział I Stan badań. Uwagi wstępne U swoich współczesnych Samuel ze Skrzypny Twar­ dowski cieszył się popularnością ogromną. Stawiany był na równi z „książęciem poetów polskich” — Janem Kochanow­ skim, a niejeden „wierszopis” tamtych czasów oddawał mu palmę pierwszeństwa. Przytoczyć można choćby fragment utworu pt. O swych wierszach, pióra Stanisława Samuela Szemiota: Nie porywam się z poety owymi Kochanowskimi i Twardowskimi. Dam wszystkim miejsce, a sam w dobrą porę Najniższe sobie z wierszami obiorę1. Wypowiedzi o Twardowskim i jego twórczości są w XVII-wiecznych utworach dość liczne. Na ogół zawierają pochwałę jego pisarstwa, sygnalizują wysoką pozycję poety na literackim parnasie tamtych lat. Oczywiście można w nich widzieć dowody dużej poczytności dzieł Twardowskiego, jego sławy, a także wpływu na twórczość innych pisarzy doby baroku1 2. Często są to przekazy o charakterze krytycznolite­ rackim: wskazują na rodzaj twórczości pisarza, zawierają 1 S. S. Szemiot: Sumariusz wierszów. Oprać. M. Korolko. Warszawa 1981, s. 31. 2 Niewątpliwie najważniejszym „śladem” oddziaływania epickich koncepcji Twardowskiego stała się Transakcja wojny chocimskiejWacława Potockiego — por. M. Kaczmarek: Epicki kształt poematów historycznych Samuela Twardowskiego. Wrocław 1972, s. 57; Idem: Sarmacka perspektywa sławy. Nad „Wojną chocimską" Wacława Potockiego. Wrocław 1982, s. 44—45. 7 estetyczną ocenę jego dorobku. Ocenę tym cenniejszą dla historyka literatury, że dokonaną z punktu widzenia świadomości szeroko rozumianej publiczności czytającej, współczesnej poecie, a więc dysponującej identyczną jak on wiedzą literacką aprioryczną i podobną aposterioryczną3. Dobry przykład stanowi znany wiersz Wespazjana Kochowskiego Nagrobek Samuelowi ze Skrzypny Twardowskiemu, Wirgiliuszowi słowiańskiemu: On ci to nasz słowiański Wirgili dowcipny, Maro polski, Samuel cny Twardowski z Skrzypny, Którego heroiczna Muza jest tej cery, Że przeszła Ennijusze i chlubne Homery4. Porównanie Twardowskiego do wielkich twórców starożytynych mieści się w konwencji panegirycznego komplementu (tu dodatkowo umotywowane­ go poetyką nagrobkową). Jednakże tak wyraziste zestawienie z wielką trójką epików antycznych zwraca uwagę, że Twardowski był uważany za epika, autora poematów heroicznych, który na gruncie literatury narodowej rangą dorównał klasykom gatunku, a nawet ich przewyższył. Wypowiedzi w podobnym duchu można by jeszcze mnożyć. Wiele z nich przytoczył Marian Kaczmarek, który w monograficznym opracowaniu po­ ematów historycznych Twardowskiego podjął temat dziejów sławy tego twórcy i jego wpływu na literaturę w wieku XVII5. Z owych przytoczeń wynika, że w swoich czasach poeta ze Skrzypny został w pełni doceniony za twór­ czość epicką, realizującą model ojczystego heroicum. Dowodem tego są idące w ślad za wypowiedziami o charakterze krytycznoliterackim rozważania z dziedziny teorii literatury. Otóż, jak zauważyła Teresa Michałowska, w XVII stuleciu i w pierwszej połowie wieku następnego uwidoczniły się tendencje do wyodrębnienia z teorii poetyckiej osobnego działu, dotyczącego teorii poezji polskiej, którą określono mianem carmen polonicum6. Zagadnień związanych z wierszem polskim nie ograniczano do wersyfikacji, lecz rozszerzano je o rozważania genologiczne i stylistyczne. Utrwalił się kanon narodowych 3 Pojęcia: wiedza aprioryczna (teoretyczna — wyuczona) oraz wiedza aposterioryczna (nabyta w toku indywidualnych „praktyk czytelniczych”) przejęłam od Teresy Michałowskiej, która użyła tych pojęć w rozważaniach na temat kształtowania się i funkcjonowania wśród staropolskiej publiczności czytającej wiedzy genologicznej (Poetyka i poezja. Studia i szkice staropolskie. Warszawa 1982, s. 112—114; 129). 4 W. Kochowski: Utwory poetyckie. Wybór. Oprać. M. Eu stachiewicz. Wrocław 1991, s. 242—243. 5 M. Kaczmarek: Epicki kształt..., s. 54—64. 6 T. Michałowska: Carmen polonicum. W: Słownik literatury staropolskiej. (Średnio­ wiecze. Renesans. Barok). Pod red. T. Michałowskiej, przy współudziale B. Otwi- nowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz. Wrocław 1990, s. 105—106; Eadem: Saropolska teoria genologiczna. Wrocław 1974, s. 39—40. 8 „klasyków”. Obok Jana Kochanowskiego, Kaspra Miaskowskiego, Wespaz- jana Kochowskiego, poczesne miejsce zajmował tu Samuel Twardowski. Był on najczęściej wymieniany jako autor Wojny domowej, uznanej za wzorcową realizację gatunku epopeicznego. Pisarstwo autora Nadobnej Paskwaliny odpowiadało stylistycznym upo­ dobaniom epoki. Bardzo chętnie wykorzystywano je w kompendiach zawiera­ jących wzorcowe zestawy tropów i figur literackich. Ciekawym przykładem jest podręcznik gramatyki Macieja Dobrackiego, przeznaczony dla odbiorców niemieckojęzycznych na Śląsku7. Reguły gramatyczne zostały w nim zilust­ rowane cytatami pochodzącymi między innymi z dzieł Twardowskiego. Nawet u progu oświecenia Stanisław Konarski, formułując program nauczania „humaniorów” w zreformowanych szkołach pijarskich, zalecał korzystanie między innymi z dorobku Twardowskiego w celu kształcenia języka oraz przyswojenia określonego wzorca stylistycznego8. W pisarstwie poety ze Skrzypny widział on „bogatą skarbnicę doborowych wyrazów ojczystych”9. Ciekawe, że także w wieku stanisławowskim poetę stawiano w rzędzie tych, którzy są „godni względów potomności”10. 11 Niewątpliwie tak wysoką ocenę twórczości Twardowskiego odziedzi­ czyli oświeceni po epoce uprzedniej, kiedy to właśnie obwołano go „pol­ skim Maronem”11 za trzy dzieła: Przeważną legacyję, Władysława IV oraz 7 M. Dobracki (Gutthäter): Polnische Deutsch erklärte Sprachkunst. Oleśnica 1669. 8 Zob. B. K r y d a: Szkolna i literacka działalność Franciszka Bohomolca. U źródeł polskiego klasycyzmu XVIII w. Wrocław 1979, s. 43—44; E. Sarnowska-Temeriusz, T. Kostkie- wieżowa: Krytyka literacka w Polsce w XVI i XVII wieku oraz w epoce oświecenia. Wrocław 1990, s. 224. 9 S. Konarski: Ordynacje wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji szkół pobożnych. W: Oświeceni o literaturze. Wypowiedzi pisarzy polskich 1740—1800. Oprać. T. Kostkiewi- czowa, Z. Goliński. Warszawa 1993, s. 48. Postać Twardowskiego (obok Jana Kochanow­ skiego i Makarońskiego) pojawia się również w Rozmowie o języku polskim F. Bohomolca (wyd. 1758). W dialogu tym przypadła Twardowskiemu rola mediatora między pozostałymi rozmówcami, mającego za zadanie wyjaśnić proces zepsucia języka w wieku XVII. Przy czym charakterystyczne, iż bierze on tutaj część odpowiedzialności za owo dzieło zepsucia (zob. B. Kry da: Szkolna i literacka..., s. 82- 83). Mieści się to w ogólnej kreacji Twardowskiego w Rozmowie...', „także poety sławnego, ale w polskim języku nie tak jak pierwszy [Kochanowski] sławnego” (F. Bohomolec: Rozmowa o języku polskim. W: Ludzie oświecenia o języku i stylu. Oprać. Z. Florczak, L. Pszczołowska. T. 1. Warszawa 1958, s. 294). 10 I. Krasicki: Pan Podstoli. Oprać. K. Stasiewicz. Olsztyn 1994, s. 31. 11 Jak zauważa Kaczmarek, Twardowski zawdzięcza miano „polskiego Marona” swoim przyjaciołom po piórze: sławił go Jan Gawiński