Raport otwarcia reprezentujący obecny stan wiedzy na temat związku zmian klimatu ze stanem zdrowia Zadanie finansowane ze środków „Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020” Umowa nr 6/4/5/NPZ/2018/1094/542 1 Spis treści: 1. Wprowadzenie ................................................................................................................................. 3 2. Zmiany klimatu ............................................................................................................................... 5 2.1. Zagrożenia klimatyczne w Europie .............................................................................................. 5 2.2. Klimat Polski ................................................................................................................................ 7 2.3. Skutki zmian klimatu .................................................................................................................... 9 3. Zdrowotne aspekty zmian klimatu ................................................................................................ 12 4. Zagrożenia termiczne (fale upałów i chłodów) ............................................................................. 21 5. Choroby wektorowe .......................................................................................................................... 25 5.1. Wpływ wahań temperatury i wilgotności na wskaźniki śmiertelności kleszczy ........................ 25 5.2. Biologia kleszczy a warunki środowiskowe ............................................................................... 25 5.3. Kleszcze jako rezerwuar i wektor patogenów chorób transmisyjnych w Polsce ....................... 27 5.4. Stan wiedzy na temat zakażeń w Polsce wirusem kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) oraz występowania tego wirusa w naszym kraju ...................................................................................... 34 5.5. Podsumowanie............................................................................................................................ 35 6. Wpływ zmian klimatu na występowanie chorób związanych z wodą i żywnością: analiza sytuacji w Europie i Polsce ................................................................................................................................. 37 6.1. Pałeczki Legionella i legioneloza a zmiany klimatu .................................................................. 37 6.2. Występowanie przecinkowców z rodzaju Vibrio a zmiany klimatu .......................................... 44 7. Wnioski i rekomendacje ................................................................................................................ 57 2 1. Wprowadzenie Zmiany klimatu, wg. organu ONZ - Międzyrządowego Panelu ds. Zmian Klimatu (The Intergovernmental Panel on Climate Change - IPCC) rozumiane są jako zmiany wartości średnich i/lub zmienności elementów klimatu, utrzymujące się przez dłuższy okres, najczęściej dziesięciolecia lub dłużej. Zmiany klimatu mogą być następstwem zarówno naturalnych procesów wewnętrznych, jak i wymuszenia zewnętrznego lub trwałych zmian antropogenicznych w składzie atmosfery, lub w użytkowaniu gruntów1. Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC) w swoim artykule 1 definiuje zmianę klimatu jako: „zmianę w klimacie spowodowaną pośrednio lub bezpośrednio działalnością człowieka, która zmienia skład atmosfery ziemskiej i która jest odróżniana od naturalnej zmienności klimatu obserwowanej w porównywalnych okresach”. Zmianom klimatycznym towarzyszą ekstremalne zjawiska pogodowe (zjawiska rzadko występujące na danym terenie i w danej porze roku, o zazwyczaj przyjmowanej częstotliwości występowania mieszczącej się w granicach 10-ego lub 90-ego percentyla zaobserwowanej funkcji gęstości prawdopodobieństwa). Należy podkreślić, że pojedyncze zjawiska ekstremalne nie mogą być w sposób prosty i bezpośredni przypisane antropogenicznej zmianie klimatu, ponieważ zawsze występuje określone prawdopodobieństwo, że analizowane zjawisko powstało w wyniku naturalnych procesów. Jeśli układ ekstremalnej pogody utrzymuje się przez pewien okres, np. porę roku, może być sklasyfikowany jako ekstremalne zjawisko klimatyczne, szczególnie jeżeli przekracza średnie lub sumaryczne wartości (np. susza lub ulewne deszcze w skali pory roku). Wg Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w związku z globalnym ocieplaniem się klimatu i wzrostem intensywności występowania zjawisk ekstremalnych z roku na rok, zmiany klimatu stanowią istotny problemy dla globalnego zdrowia publicznego. W ciągu ostatnich 50 lat działalność człowieka, a w szczególności spalanie paliw kopalnych (ropy naftowej, węgla i gazu ziemnego) oraz biomasy i intensyfikacja rolnictwa spowodowała znaczącą emisję tzw. gazów cieplarnianych (naturalnych i antropogenicznych elementów składowych atmosfery, które absorbują i emitują promieniowanie o określonych długościach fal w zakresie widma cieplnego promieniowania podczerwonego emitowanego przez powierzchnię Ziemi, samą atmosferę oraz chmury; gazu cieplarniane to: para wodna (H2O), 1 Ciais P. et al (2013): Climate change 2013: the physical science basis contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge, UK and New York, NY, USA: Cambridge University Press, 2013 https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/ 3 dwutlenek węgla (CO2), podtlenek azotu (N2O), metan (CH4), ozon (O3), sześciofluorek siarki (SF6), fluorowęglowodory (HFCs) oraz perfluorowęglowodory (PFCs)) w ilościach powodujących efekt cieplarniany (pochłanianie prze gazy cieplarniane cieplnego promieniowania podczerwonego, emitowanego przez powierzchnię Ziemi, atmosferę i chmury, co prowadzi do zatrzymania ciepła przy powierzchni ziemi i w troposferze; zwiększenie koncentracji gazów cieplarnianych prowadzi do wzrostu współczynnika pochłaniania promieniowania podczerwonego w atmosferze a przez to do silniejszego wypromieniowania w kosmos z większych wysokości przy niższych temperaturach, co powoduje wymuszenie radiacyjne, które prowadzi do wzmocnienia efektu cieplarnianego, czyli tzw. wzmocnionego efektu cieplarnianego), co wpłynęło na ocieplenie się globalnego klimatu2. 3 Od czasu rewolucji przemysłowej emisje gazów cieplarnianych stale wzrastają . 4 Należy dodać, że wyemitowany CO2 pozostaje w atmosferze przez bardzo długi czas . W ciągu ostatnich 130 lat średnia temperatura powietrza wzrosła o około 0,85 st. C. Każda kolejna z ostatnich trzech dekad była sukcesywnie cieplejsza niż jakakolwiek inna dekada poprzedzająca 1850 rok5. Szacuje się, że oceany pochłonęły ponad 90% zatrzymanej w atmosferze energii w ostatnich latach. Wzrost temperatury powodujący topnienie lodowców (rocznie znika ok. 50 000 km² lodu Arktyki, Antarktyda traci rocznie ok. 159 miliardów ton lodu)6 w efekcie prowadzi do wzrostu poziomu mórz i oceanów. Taka sytuacja w konsekwencji powoduje wzrost i częstotliwość występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych. Konsekwencje tego stanu rzeczy nie pozostają obojętne dla zdrowia publicznego. 2 WHO Fact “Climate change and Health” sheet https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/climate- change-and-health 3 British Petroleum. BP statistical review of world energy June 2014. London: BP, 2014 4 Ciais P. et al (2013): Climate change 2013: the physical science basis contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge, UK and New York, NY, USA: Cambridge University Press, 2013 https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/ 5 IPCC, 2014: Summary for Policymakers. In: Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Edenhofer, O., R. Pichs-Madruga, Y. Sokona, E. Farahani, S. Kadner, K. Seyboth, A. Adler, I. Baum, S. Brunner, P. Eickemeier, B. Kriemann, J. Savolainen, S. Schlömer, C. von Stechow, T. Zwickel and J.C. Minx (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA 6 McMillan M et al (2014): Increased ice losses from Antarctica detected by CryoSat-2. Geophys Res Lett 2014; 41: 3899–905 4 2. Zmiany klimatu Krzysztof Skotak 2.1. Zagrożenia klimatyczne w Europie W ostatnich latach w Europie wyraźnie zauważalne są symptomy zmieniającego się klimatu. Do najbardziej istotnych zaliczyć należy wzrosty średniej temperatury oraz różnice w rozkładzie opadów7. Najważniejsze obserwowane i przewidywane skutki zmian klimatu w głównych regionach biogeograficznych Europy mają wpływ zarówno na morza europejskie – poprzez zakwaszenie oceanów i rosnącą temperaturę wody, jak i na wybrzeża zagrożone podnoszeniem się poziomu mórz, erozją i częstszymi potężnymi sztormami. Zmiany klimatu odbiją się również na systemach wód słodkich – w południowej i wschodniej Europie spada ilość wody w rzekach, podczas gdy w innych regionach rośnie. Na ekosystemy słodkowodne wpływa również zwiększenie częstotliwości i intensywności susz (zwłaszcza w południowej Europie) oraz wzrost temperatury wody. Ekosystemy lądowe zmieniają się w zakresie fenologii i dystrybucji, a ich stabilności zagrażają również inwazyjne gatunki obce8. Najbardziej zauważalne zmiany klimatu w Europie dotyczą9: - Temperatury. Globalna średnia temperatura powierzchni jest kluczową zmienną klimatyczną wykorzystywaną do śledzenia antropogenicznych zmian klimatu, często wskazywana jako kluczowy argument do podejmowania wszelkich działań. Zmiany średniej temperatury w Europie różnią się do globalnej, ale świadczą