Die zweite Heimat Over de televisiebeleving van Duitsers in Nederland Doctoraal Scriptie Judith Fraune 0111996 Universiteit Utrecht, Faculteit der Letteren Theater-, Film- en Televisiewetenschap Mei 2007 Begeleiders: drs. Vincent Crone dr. Eggo Müller i De titel "Die zweite Heimat" verwijst naar het tweede deel van Edgar Reitz' televisie-trilogie "Heimat" uit het jaar 1981. De trilogie is een kroniek van de Duitse geschiedenis van 1919 tot 2000, verteld vanuit het perspectief van de inwoners van een klein dorp in de Hunsrück. ii Samenvatting Voor veel individuen voelt de televisie zo vertrouwd en onmiddellijk als geen ander medium. De televisie neemt een belangrijke plaats in binnen de dagelijkse huiselijke routine. Het onderzoek "Die zweite Heimat" gaat over de manier waarop in Nederland wonende hoogopgeleide Duitsers het televisie kijken beleven. Met behulp van diepte-interviews biedt dit onderzoek groter inzicht welke rol het televisiekijken voor het leven van Duitse immigranten in Nederland speelt. Hoogopgeleide Duitse immigranten zijn om verschillende redenen een interessante groep voor receptieonderzoek. Ten eerste lijken Nederland en Duitsland op het eerste gezicht nauwelijks van elkaar te verschillen. Het blijkt echter dat de immigranten een aantal verschillen tussen de twee landen ervaren die voor hun beleving van zowel de Duitse als de Nederlandse cultuur van groot belang zijn. Ten tweede staan hoogopgeleide, in Nederland wonende Duitse immigranten synoniem voor de nieuwe stroom van immigranten. Hiermee worden westerse expats bedoeld die voor een bepaalde tijd werkgerelateerd emigreren en in een aantal opzichten verschillen van de 'gastarbeiders' die in de tweede helft van de vorige eeuw naar West-Europa zijn geëmigreerd. Menig mediacriticus stelt dat men een gevoel van verbondenheid tot zijn natie pas kan beleven door onder andere naar de nationale televisie van het land te kijken. Dit aspect van de televisie betreffende het nationale verbondenheidsgevoel speelt in het onderzoek naar de televisiebeleving van in Nederland wonende Duitsers een centrale rol. De vraag naar de nationale identiteit is bij Duitsers interessant omdat Duitsers het gewend zijn alles nationaal gerelateerde te ontwijken. Veel Duitsers staan bijzonder kritisch tegenover Duitsland en vermijden het begrip 'Duitse identiteit' wanneer zij over hun relatie tot Duitsland reflecteren. Ervan uitgaande dat emigratie naar Nederland een ander perspectief op Duitsland met zich mee brengt is binnen dit onderzoek de vraag van belang welke rol de Duitse televisie speelt bij de nationale identiteitsconstructie van de respondenten. De vraagstelling van dit onderzoek luidt daarom: Op welke manier beleven Duitsers in Nederland het televisiekijken en welke rol speelt deze televisiebeleving bij hun nationale identiteitsconstructie? Dit receptieonderzoek voegt zich vanwege zijn sociologisch-culturele achtergrond in het veld van Cultural Studies. Zowel theorieën over de huiselijke functie van televisie als theorieën over de subjectieve, emotionele beleving van het televisiekijken komen in de analyse van de interviewbevindingen terug. iii Het onderzoek sluit aan bij de discussie over de kracht van televisie om onder haar kijkers een gevoel van saamhorigheid te creëren. De communicatiesocioloog David Morley stelt dat televisie het 'hier en nu' homogeniseert. Als gevolg hiervan worden menselijke gemeenschappen niet langer lokaal bepaald. Morley is van mening dat televisie geografische beperkingen onthecht en op deze manier gemeenschappen op sociale in plaats van op lokale basis definieert. Essentieel voor deze 'verenigende kracht' van televisie is haar communicatiestructuur die de mediahistoricus Paddy Scannell als "For-anyone-as-someone structure" definieert. Hiermee doelt Scannell op het aan televisie inherente fenomeen dat elk individu zich tijdens het televisie kijken ervan bewust is dat samen met hem vele anderen naar hetzelfde televisieprogramma kijken. Op dit bewustzijn berust het gevoel van saamhorigheid dat televisie bij haar kijkers op kan roepen. Aansluitend op het saamhorigheidsgevoel door televisie laat dit onderzoek zien welke rol de beleving van het televisiekijken in de nationale identiteitsconstructie van Duitsers in Nederland speelt. Hierbij wordt getoond dat de nationale identiteitsconstructie van de onderzochte Duitse emigranten als 'wordingsproces' moet worden beschouwd, zoals Stuart Hall het formuleert. Zoals reeds aangeduid zijn Morley's ideeën over het saamhorigheidsgevoel dat televisie kan creëren van belang voor dit onderzoek. Voor een dergelijk saamhorigheidsgevoel tijdens het televisie kijken is het een vereiste dat de kijker de televisie als vertrouwd ervaart. Mediatheoreticus John Tomlinson is van mening dat de onmiddellijke communicatiestructuur van televisie deze voor het individu vertrouwd maakt. Het individu ervaart het moment van het televisiekijken alsof het even wordt verplaatst naar hetgeen de televisie laat zien. Dit gevoel van geografische verplaatsing beleven de onderzochte Duitsers tijdens het kijken naar Duitse televisie in Nederland. Dit gevoel dat door het televisiekijken opgeroepen wordt om voor een moment in Duitsland te zijn helpt de respondenten erbij, Nederland als 'thuis' te kunnen ervaren. Het is opmerkelijk dat de bevraagde Duitse immigranten zonder uitzondering zowel aan Duitsland als aan Nederland een thuisgevoel toekennen. Terwijl zij hun plaats van geboorte in Duitsland als Heimat benoemen, is Nederland voor hun tot een Zuhause geworden. Met behulp van de Duitse televisie kunnen de respondenten namelijk de immateriële componenten van hun Heimat , waaraan zij emoties en herinneringen verbinden, naar Nederland halen. Dit draagt bij aan hun ervaring van Nederland als Zuhause ofwel als "Zweite Heimat". iv Inhoudsopgave 1 Inleiding ......................................................................................................1 1.1 Theoretisch kader.......................................................................................................................3 1.2 Relevantie....................................................................................................................................6 1.3 Methode van onderzoek............................................................................................................9 1.4 Introductie van de hoofdstukken...........................................................................................10 2 Duitse identiteit ........................................................................................12 2.1 Inleiding.....................................................................................................................................12 2.2 Verbeelde gemeenschappen ...................................................................................................12 2.3 Duitse nationale terughoudendheid.......................................................................................14 2.4 "Ersatzidentität".......................................................................................................................17 2.5 "Without outsiders there are no insiders" ............................................................................19 2.6 Essentialistisch identiteitsbegrip ............................................................................................20 2.7 Constructivistisch identiteitsbegrip........................................................................................21 2.8 "Deutschland - Ein Sommermärchen".................................................................................23 2.9 Deelconclusie............................................................................................................................26 3 Duitse immigranten in Nederland .......................................................... 27 3.1 Inleiding.....................................................................................................................................27 3.2 Bijzonderheid van Duitse immigrantengroep......................................................................27 3.3 Houding tot Nederland...........................................................................................................29 3.4 Ontbrekende voorkennis........................................................................................................31 3.5 Kleine nationale verschillen....................................................................................................32 3.6 Deelconclusie............................................................................................................................33 4 Duitse thuistelevisie................................................................................. 34 4.1 Inleiding.....................................................................................................................................34 4.2 Nationale verschillen als "identity marker" ..........................................................................34 4.3 Duitse huiselijke sfeer..............................................................................................................35 4.4 Televisieroutine ........................................................................................................................36 4.5 Duitse thuistelevisie.................................................................................................................38 4.6 Luxe van Duitse televisie in Nederland ................................................................................40