Autor Dušan D. Miljković Recenzent Prof. dr Ranko Končar Urednik Milijan R. Andrić Kompjuterska priprema Goran Janjić, dipi. inž. Likovno rešenje naslovne strane i dizajn Nebojša Kujundžić Grafički prilozi Dragan Miljković, dipi. inž. Štampa AMD SISTEM D.O.O. Beograd Tiraž 1.000 Dušan D. Miljković STRADANJA U CAZINSKOJ KRAJINI I ANTIFAŠISTIČKA BORBA (1941-1945) Beograd, 2011. Nevinim žrtvama Drugog svetskog rata među kojima su i moji najmiliji: deda Miladin, baba Anđelija, otac Dragić i sestrica Darinka PREDGOVOR ušan Miljković je svoju autorsku reč, na početku knjige, naslovio D„Da se ne zaboravi“. I stvarno bi bila sramota i greh od srpskog naro­ da i potomaka iz Cazinske krajine zaboraviti ili ne zabeležiti imena na hiljade ubijenih dece, žena i staraca, pre svih, ali i svih drugih nevinih u najboljem ži­ votnom dobu koji su ubijeni, spaljeni u svojima kućama i crkvama samo zato što su bili Srbi pravoslavci. Takvi zločini, koje je počinila ustaška Nezavina Dr­ žava Hrvatska, nisu zabeleženi ni u svetu. Čak su se i nemački a posebno ita- lijanski oficiri zgražavali nad ustaškim zločinima koje su počinili pripadnici hrvatskog i muslimanskog naroda. Koliko je o tome pisano, da li je namerno ili nenamerno mnogo toga prećutano u vreme socijalizma, ko je za to kriv, mo­ žda u ovom trenutku i nije bitno. Važno je da istinu na videlo, makar i posle 70 godina, u svojoj knjizi saopštava svedok događaja, iznosi ono što je video, saznao od žrtava i godinama zapisivao. I sam autor je, moguće, bio u dilemi, možda zbog svoje vojničke karijere, da li i kada da napiše knjigu u kojoj će poi- menice progovoriti o hiljadama žrtava, pogromu pre svih nad Srbima, ali i imenima bestijalnih ustaških ubica. Danas, nažalost, nema ko da sluša i čita priče o zločinima u Cazinskoj kra­ jini osim Bošnjaka i nekih „istoričara“, jer je preostali srpski živalj posle Dru­ gog svetskog rata, kolonizacijom posle 1945. godine i kasnije drugim političkim i ekonomskim merama i ratnim sukobima (1991-1995) sveden na bezznačajan procenat: u opštinama Bihać i Bosanska Krupa na tri odsto, a u opštinama Cazin, Velika Kladuša i Bužim na manje od jednog procenta No, to su opet druge teme i za neka nova istraživnja i nove knjige. U Drugom svetskom ratu sva srpska sela između Une i granice sa današ­ njom Hrvatskom su spaljena, srpski narod je četri i po godine bio po zbego- vima u Kapeli, Grmeču, Plješevici, Lici i drugim mestima Korduna, Like, Banije i Bosanske krajine. O zločinima ustaša govorili su svedoci koji još ima­ ju potomke negde po Vojvodini ili širom sveta. Možda će neka od ovih knji­ ga biti dostupna i direktnim potomcima žrtava, ali i rođacima onih čiji su životi prekinuti ustaškim nožem ili srbosekom. Kao što je na Kordunu narod ispevao „Na Kordunu grob do groba “ takva ista pesma mogla se ispevati i u Krajini. U tri sreza: Bihać, Cazin i Krupa ubi­ jeno je 20.693 Srbina. Površina ovih opština bila je oko 2.154 kilometra kva­ dratna2 tako daje na svakom kvatratnom kilometru oko 10 srpskih grobova. Ako se srpskim žrtvama dodaju i muslimnske žrtve onda je broj grobova po kvadratnom kilometru u Cazinske krajine i veći. 1 Etnička karata stanovništva Bosne i hercegovine 2006. godine po opštinama . 2 Podaci za površinu su uzeti iz pregleda opština po popisu stanovništva BiH 1991. godine, (Narod­ nosni sasatv po naseljima za opštine Cazin, Bihać, Bosanska Krupa i Velika Kladuša) .Podaci za žrtve ra­ ta preuzeti su iz materijala sa okruglog stola „Garevice 1941“. Tema „Žrtve rata 1941-1945.u NDH na području Velike župe Krbava i Psat prema popisu žrtava rata izl964. godine i do sada izvršenoj reviziji popisa.“ Izlaganje direktora Muzeja genocida u Beogradu dr Jovana Marjanovića u maju 2010. godine . Pored žrtava rata, ima još činjenica koje se ne smeju zaboraviti. Zato ćemo, istine radi i da bi naraštaji saznavali istinu o svom kraju, Bošnjaci pre svih i naj- pre oni čiji su dedovi i očevi ubijani po brdima i jarugama, kućama i crkvama Cazinske krajine, navesti nekoliko podataka o srpskom ali i ostalom stanov­ ništvu Cazinske krajine. Po turskom proračunu i procenama iz 1865. godine u BiH je bilo 593.548 ili 46,60 odsto pravoslavnih, 419.628 ili 32,60 odsto mu­ slimana, 257.920 ili 20,17 odsto katolika i ostalih 7.754 ili 0,63 odsto .3 Po tim procenama u Cazinskoj krajini (delu Bihaćkog sandžaka - Bihać, Cazin i Krupa) bilo je 18.577 ili 51,46 odsto pravosalvnih, 4.626 ili 12,81 od­ sto katolika i 12.890 ili 35,71 odsto muslimana 4. U to vreme u Bihaćkom san­ džaku bilo je 50 odsto pravosalvnih, 10 odsto katolika i 40 odsto muslimana .Tako je bilo u „tursko vreme“. Srpsko stanovništvo je u BiH sve do 1971. go­ dine činilo relativnu većinu u odnosu na ostala dva naroda (Muslimane i Hrv- te). Po popisu stanovništva u Bosni i Hercegovini 1961. godine Srbi su bili većinski narod sa 42,89 odsto, Muslimani (danas Bošnjaci) 25,69 odsto, Hrva­ ti 21,7 odsto i Jugosloveni 8.42 odsto ,5 U periodu od 1961. do 1971. relatvinu većina u odnosu na ostale narode u BiH preuzima muslimanski narod. Tako je prvi put posle sto godina i po po­ pisu 1971. relativnu većinu u odnosu na ostala dva naroda imao muslimanski narod: (Muslimani 39,57 odsto, Srbi 37,19 odsto, Hrvati 20,62 odsto i Jugo­ sloveni 1,17).6 U vreme SFRJ demografska slika se izmenila, srpki narod je posle genocida od 1941. do 1945. i etničkog čišćenja pedeset godina kasnije nestao iz Cazinske krajine. O vremenu najvećih zločina nad srspskim narodom u Cazinskoj krajini svedoči i Miljkovićeva knjiga. U njoj je opisao deo stradanja običnih ljudi i za­ tiranje celih familija u gotovo svim naseljima Cazinske krajine, od Une do Ko­ rane. U opisima zločina na Garavecima, iz dela Dušana Miljkovića sazanli smo ko su bili glavni zločinci, kojem narodu su pripadali i način na koji su vršena zverstva. Na stratištu u Garevicama ubijeno je oko 12.000 Srba i antifašista iz bihaćkog sreza i sela Like, Korduna i Cazinske krajine. Po poslednjem popisu pred Drugi svetski rat, u srezu Bihać 1931.bilo je 39.295 stanovnika od čega pravoslavnih 17.169 ili 43,69 odsto, katolika 7.997 ili 20,35 odsto, muslimana 13.959 ili 35,52 odsto, evangelista pet, ostalih hriš- ćana 15, druge konfesije ili nepoznato 150. U srezu je bilo 6.493 kuće i 6.958 domaćinstava. Srez Bihać je 1931. imao osam opština i nijedna nije bila čisto nacionalana. Većinsko stanovništvo u tri opštine bilo je muslimansko, u tri pravoslavno i u dve katoličko. U srezu Cazin 1931. bilo je 47.283 stanovnika - od toga pravoslavnih 11.072 ili 23,41 odsto, katolika 895 ili 1,89 odsto, muslimana 35.313 ili 74,68 odsto, ostalih tri. Kuća je bilo 8.237 i domaćinstava 8.183. Kotar Cazin imao je 1931. 3 Srpska akademija nauka, posebno izdanje, Odeljenje društvenih nauka, nova serija, knjiga 12, Na­ učna knjiga, Beograd, 1955, autor Đorđe Pejanović, urednik akademik Jovan Radonjić, tabela broj 2. 4 Isti izvor. 5 Popis stanovništva u BiH 1961. ( tabelarni pregled strukture stanovništva) . 6 Popis astnovništva u BiH 1971. (tabelarni pregled stanovništva). 6 sedam opština i u svim opštinama muslimansko stanovništvo je bilo u većini.U cazinskom srezu ustaše su izvršile do tada nezabeležena zverstva nad srpskim narodom. Pokolji su neprekidno trajali tokom 1941. i 1942. sve do oslobođe­ nja Bihaća 1942. godine, kada i većinski muslimanski narod počinje da uviđa propast NDH i pobedu snaga NOR-a.O tim prelomnim trenucima govore i neki delovi knjige u kojima se opisuju stradanja srpskog naroda u Cazinskoj krajini od početka pa do kraja rata. U srezu Bosanska Krupa 1931. bilo je 46.948 stanovnika: pravoslavnih 31.502 ili 67,09 odsto, katolika 347 ili 0,07 odsto, muslimana 15.089 ili 32,13 odsto, ostalih 10 . U srezu je bilo 6.998 kuća i 7.045 domaćinstava.U kotaru Bosanska Krupa bilo je pet opština. Samo je jedna opština bila sa većinskim muslimanskim stanovništvom, dok su ostale četri opštine bile sa pravoslav­ nom većinom. Kao primer stradanja i dodvoravanja Paveliću dela muslimana u Cazinskoj krajini, Miljković je prezentovao i sadražaj pisma podrške i učesnike delega­ cije koju su predvodili Muslimani iz Cazinske krajine. O „doprinosu“ dela mu­ slimanskog stanovništva NDH i pogromu nad srpskim narodm naveden je i podatak da je potpredsednik ustaške vlade bio Musliman, o čemu se govori u ovom faktografsko-dokumentarnom delu. Pre devedeset godina, po podacima Srpske pravoslavne crkve, u Bihaćkom protoprezviteratu (kotari Bihać, Cazin i Bosanska Krupa) bila je 21 pravo­ slavna parohija u kojima je živelo 59.226 pravoslavnih vernika. Sedamnaest godina kasnije, u vreme ustaške države NDH, sve crkve (osim u Vrelu ) su spa­ ljene a mnoge su bile i grobnice srpskog naroda, o čemu govore i svedoci. Cr­ kve između Une i Korane su potpuno uništene, dok je crkva u Velikoj Kladuši bila mesto ubijanja srpskog naroda, pre nego što su žrtve zatrpavane u veliki kanal na Mehinom stanju. Ista sudbina bila je i crkava na Suvoj međi, Sadi- lovčke na Kordunu, Glini i Kolariću. Crkvu u Velikoj Kladuši u ratu od 1992. do 1995. „čuvao“ je Atif Dudaković i nije srušena . Motivi su nepoznati, pose­ bno kad se zna da su ostale crkve u toku završne muslimanske ofanzive etnič­ kog čišćenja srpskog naroda u zapadnoj Bosni, sve uništene i sveštenstvo zajedno sa srpskim življem proterano iz svojih malobrojnih parohija i Eparhi­ je. Da Pavelić nije našao podršku u delu muslimanskog rukovodstva ne bi sa malobrojnim hrvatskim ustašama u Cazinskoj krajini mogao da izvrši tolike pokolje.