i T.C. GAZ İ ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TAR İH ANAB İLİM DALI YAKINÇA Ğ TAR İHİ B İLİM DALI OSMANLI DEVLET İ’NDE B İR İDÂRÎ REFORM DENEMES İ: TUNA V İLÂYET İ (1864-1867) DOKTORA TEZ İ Hazırlayan Kadir ACAR Tez Danı şmanı Prof. Dr. Necdet HAYTA Ankara – 2013 ii ONAY Kadir Acar tarafından hazırlanan “Osmanlı Devleti’nde Bir İdarî Reform Denemesi: Tuna Vilâyeti (1864-1867) ” ba şlıklı bu çalı şma, 14.05.2013 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirli ği/oyçoklu ğu ile ba şarılı bulunarak jürimiz tarafından Yakınça ğ Tarihi Bilim dalında doktora tezi olarak kabul edilmi ştir. Prof. Dr. Hale ŞIVGIN (Ba şkan) Prof. Dr. Necdet HAYTA (Danı şman) Prof. Dr. Mustafa TURAN (Üye) Prof. Dr. Hamiyet Sezer FEYZ İOĞLU (Üye) Prof. Dr. Hüseyin ÇINAR (Üye) i ÖNSÖZ 19. yüzyılda eyalet idaresindeki aksaklıkları gidermek için Tanzimat çerçevesinde birçok düzenleme yapılmı ş; fakat istenen netice alınamamı ştı. Eyaletlerin ıslahı konusu tekrar ele alınarak 1864’te bir reform tasarısı hazırlandı. Bu tasarı bir bölgede tecrübe edildikten sonra di ğer eyaletlerde de uygulamaya geçilecekti. Bu reform tecrübe maksadıyla ilk olarak Tuna Vilâyeti adıyla uygulamaya konuldu. Ara ştırmanın amacı; numune olarak uygulanan vilâyet usulü çerçevesinde Tuna Vilâyeti’nin idarî, mâlî ve hukukî yapısı ile nasıl bir i şleyi şe sahip oldu ğunu ve ülke yönetimine nasıl bir katkı getirdi ğini görebilmektir. Tez çalı şması be ş bölümden olu şmaktadır. Birinci bölümde ta şra te şkilatındaki reform ihtiyacının ortaya çıkı ş süreci ele alınmı ştır. Osmanlı Devleti’nde kurulu şundan itibaren ta şra te şkilatının nasıl bir geli şme gösterdi ği ve eyaletlerdeki yönetimin nasıl bozuldu ğu özetlenmi ştir. 1864’e kadar Tanzimat çerçevesinde ta şra yönetimi düzene sokmak için yapılan düzenlemelere de bu bölümde yer verilmi ştir. İkinci bölümde Tuna Vilâyeti’nin kurulu şu ele alınmı ştır. Üçüncü bölüm Tuna Vilâyeti’nin merkezi idaresini kapsamaktadır. Vilâyetin idaresi ile ilgili birimleri ve bunların nasıl i şledikleri üzerinde durulmu ştur. Dördüncü bölüm vilâyetin meclisleri ile ilgilidir. Bunlardan bazıları memleket meclislerinin yargılama görevi ile idârî görevinin ayrılmasıyla ortaya çıkan idare meclisleri ile temyîz-i hukuk ve cinâyet meclisleridir. Vilâyet umumî meclisi ile belediye meclisleri de bu bölümde incelenmi ştir. Be şinci ve son bölüm ise sancak, kaza ve köylerin idaresini konu edinmektedir. Öncelikle tez çalı şmam esnasında beni yönlendiren, olumsuz şartlarıma sabırla katlanan, ümitlerim kırıldı ğında moral deste ğini esirgemeyen tez danı şmanım de ğerli hocam Prof. Dr. Necdet HAYTA’ya te şekkürü borç bilirim. Tez konusu seçerken danı şmanım Prof. Dr. Necdet HAYTA’nın da yönlendirmesiyle birçok ki şinin görü şüne müracaat ettim. Bunlardan birisi de teze bu ismi veren Doç. Dr. Mustafa ALKAN idi. Konunun Midhat Pa şa ve ii Tuna Vilâyeti’nden çok idârî reformu esas almasında etkili olmu ştur. Kendisine çok te şekkür ederim. Sofya’ya gitti ğimde Kiril ve Metodius Kütüphanesi’nde benim için gerekli müracaatı yaparak görevlilerle tanı ştıran Doç. Dr. Orlin SABEV’e ve ayrıca bu ar şivde neleri nasıl bulabilece ğim konusunda yardımlarını esirgemeyen Dr. Margarita DOBREVA hanımefendiye müte şekkirim. Çalı ştı ğım sürece yabancılık hissettirmeyen Zorka İVANOVA hanımefendiye ve di ğer kütüphane görevlilerine; Ankara’ya geldi ğinde verdi ği bilgi sayesinde Tuna Gazetesi’nin elektronik nüshalarını elde etmemi sa ğlayan Rusçuk Tarihi Müzesi’nin tarihçisi Teodora BAKIRCIYEVA hanımefendiye de ayrıca te şekkür ederim. Kadir ACAR iii ÖNSÖZ i İÇİNDEK İLER iii KISALTMALAR viii GİRİŞ 1 BİRİNC İ BÖLÜM TA ŞRA TE ŞKİLÂTINDA REFORM İHT İYACININ DO ĞUŞU 4 1.1. KLAS İK DÖNEM OSMANLI TA ŞRA TE ŞKİLÂTI 4 1.1.1. Osmanlı Ta şra Te şkilâtının Do ğuşu 4 1.1.2. Sancaktan Eyalete Geçi ş 5 1.1.3. Osmanlı Devleti’nde Eyaletler 10 1.1.4. Eyalet Yönetimi 12 1.1.4.1. Kadı ve Kaza 13 1.1.4.2. Tımar Sistemi 16 1.1.4.3. Mütesellimlik 18 1.2. DEVLET İDÂRESİ VE MERKEZ TE ŞKİLÂTINDA DE ĞİŞİ KL İKLER 20 1.2.1. Yeniliklerin Hazırlık Safhası 20 1.2.2. Merkez Te şkilâtında De ğişiklikler 21 1.3. TA ŞRA TE ŞKİLÂTINDAK İ DE ĞİŞİ KL İKLER 23 1.3.1. Muhtarlık Te şkilâtı 24 1.3.2. Muhassıllıklar 25 1.3.3. 1842 Düzenlemesi ve İdârî Birim Olarak Kazaların Kurulması 27 1.3.4. 1849 Düzenlemeleri 29 1.3.5. Islahat Fermanı’ndan Sonraki Düzenlemeler 31 İKİNC İ BÖLÜM TUNA V İLÂYET İ’N İN KURULMASI 34 2.1. TUNA V İLÂYET İ’N İN KURULU ŞUNU HAZIRLAYAN OLAYLAR 34 iv 2.1.1. Rumeli Tefti şi 34 2.1.2. Midhat Pa şa’nın Ni ş Valili ği 37 2.2. TUNA V İLÂYET İ’N İN KURULMASI 42 2.2.1. Tuna Vilâyeti’nin Kurulu ş Süreci 42 2.2.2. Eyalet Yerine Vilâyet Usulü 46 2.2.3. Neden Tuna Vilâyeti Seçildi? 49 2.2.4. Tuna Vilâyeti’nin İdarî Taksimatı 52 2.2.5. Yeni Memur Kadrosunun Seçimi 58 2.2.6. Kapı Halkı Yerine Maa şlı Devlet Memurları 64 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TUNA V İLÂYET İ’N İN MERKEZÎ İDÂRESİ 70 3.1. TUNA V İLÂYET İ’N İN VAL İSİ 71 3.2. MÜFETT İŞ -İ HÜKKÂM-I ŞER‘İYYE DÂ İRES İ 75 3.3. VİLÂYET MEKTUBÎ ODASI 77 3.3.1. Çalı şma Saatleri 79 3.3.2. Giden Evrakın Hazırlanması 80 3.3.3. Kayıtların Tutulması ve Muhafazası 81 3.3.4. Evrak Odası 83 3.4. VİLÂYET MUHÂSEBE-İ MERKEZ İYE KALEM İ 85 3.4.1. Muhâsebe Kaleminde Çalı şan Memurlar 85 3.4.2. Muhâsebe Kaleminde Evrak Akı şı 87 3.4.3. Muhâsebe Kalemindeki Defterler 88 3.4.3.1. Evrak Kayıt Defterleri 88 3.4.3.2. Sancak Gelir Gider Defterleri 89 3.5. UMÛR-I ECNEB İYE MÜDÜRLÜ ĞÜ 93 3.6. VİLÂYET Z İRAAT MÜDÜRLÜ ĞÜ 95 3.7. VİLÂYET NÂFİ‘A KOM İSYONU 97 3.8. DEFTER-İ HÂKÂNÎ MÜDÜRLÜ ĞÜ VEYA V İLÂYET TAPU İDÂRESİ 100 3.9. VİLÂYET EVKAF MÜDÜRLÜ ĞÜ 103 v 3.10. VİLÂYET MUHAC İR KOM İSYONU 104 3.11. ZABT İYE ALAYBEYL İĞİ 107 3.12. NEZÂRET-İ UMÛMİYE 112 3.12.1. Islahhâneler 114 3.12.1.1. Islahhânelerin Açılma Sebebi ve Amacı 114 3.12.1.2. Tuna Vilâyeti’nde Açılan Islahhâneler 117 3.12.1.3. Bir Islahhânenin İş leyi şi 121 3.12.1.3.1. Islahhânenin İdârî Yapısı 122 3.12.1.3.2. Islahhânelerde E ğitim ve Ö ğretim 123 3.12.1.3.3. Islahhânede Günlük Hayat 126 3.12.2. Tuna Vilâyeti Araba Kumpanyası 127 3.12.3. Vilâyet Matbaası 132 3.12.3.1. Matbaanın Kurulu şu 132 3.12.3.2. Matbaanın İdâresi 134 3.12.3.3. Baskı Faaliyetleri 136 3.12.3.3.1. Basılan Eserler 137 3.12.3.3.2. Tuna Gazetesi 139 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TUNA V İLÂYET İ’NİN MECL İSLER İ 143 4.1. MECL İS ÜYELER İNİN SEÇ İMİ 145 4.1.1. Muhtar ve İhtiyar Meclislerinin Seçilmesi 148 4.1.2. Kaza Meclisleri Üyelerinin Seçimi 149 4.1.3. Sancak Meclisleri Üyelerinin Seçimi 150 4.1.4. Vilâyet Merkezindeki Meclislerin Üyelerinin Seçimi 151 4.2. İDÂRE MECL İSLER İ 152 4.2.1. Vilâyet İdâre Meclisi 152 4.2.1.1. Vilâyet İdâre Meclisi’nin Üyeleri 152 4.2.1.2. Meclisin Görevi ve Çalı şma Şekli 155 4.2.1.3. Meclisin Yaptı ğı Düzenlemeler 157 vi 4.2.2. Sancak İdâre Meclisi 159 4.2.3. Kaza İdâre Meclisi 160 4.3. HUKUK MECL İSLER İ 161 4.3.1. Vilâyet Temyîz-i Hukuk ve Cinâyet Meclisi 164 4.3.2. Sancak Temyîz-i Hukuk ve Cinâyet Meclisleri 173 4.3.3. De‘âvî Meclisleri 176 4.3.4. Ticâret Meclisleri 179 4.3.4.1. Vilâyet Ticâret Meclisi ve İstînâf Dîvânı 179 4.3.4.2. Sancaklardaki Ticâret Meclisleri 183 4.3.5. Şer‘î Mahkemeler 189 4.4. VİLÂYET UMÛMÎ MECL İSİ 190 4.5. DÂİRE-İ BELED İYE MECL İSLER İ 198 4.5.1. Dâire-i Belediye Meclislerinin Kurulması 203 4.5.2. Dâire-i Belediye Meclisi’nin Görevleri 207 BE Şİ NC İ BÖLÜM SANCAK, KAZA ve KÖYLER İN İDÂRESİ 215 5.1. SANCAKLARIN İDÂRESİ 215 5.1.1. Sanca ğın Mülkî Amiri: Kaymakam Sonra Mutasarrıf 215 5.1.2. Hâkim 218 5.1.3. Tahrîrât Müdürlü ğü 221 5.1.4. Mal Kalemi 225 5.1.4.1. Emvâl-i Devletin Tahsil Edilmesi 226 5.1.4.2. Emvâl-i Devletin Sarf Edilmesi 227 5.1.4.3. Emvâlin Teslimi ve Muhâsebesinin Verilmesi 228 5.1.5. Arazi Memuru 230 5.1.6. Sanca ğın Zabtiyesi 231 5.1.6.1. Tefti ş Memurları 232 5.1.6.2. Tahsildarlar 234 5.2. KAZALARIN İDÂRESİ 234 5.2.1. Kazanın Mülkî Amiri: Önce Müdür Sonra Kaymakam 236 vii 5.2.2. Kaza Hâkimi 238 5.2.3. Kazanın Yazı i şleri 238 5.2.4. Kazanın Mâliyesi 239 5.2.4.1. Emvâl-i Devletin Sarf Edilmesi 241 5.2.4.2. Emvâlin Kazadan Sancak Merkezine Teslimi ve Muhâsebesinin Verilmesi 242 5.2.5. Tapu İş lemleri 243 5.2.6. Kazanın Zabtiyesi 246 5.2.6.1. Tefti ş Memurları 247 5.2.6.2. Kaza Tahsildarları 247 5.2.7. Memleket Sandıkları 249 5.3. NÂHİYELER İN İDÂRESİ 253 5.4. MAHALLE VE KÖYLER İN İDÂRESİ 258 5.4.1.1. 1864’e Kadar Olan Geli şmeler 258 5.4.1.2. Vilâyet Usulü’nün Getirdi ği Yenilikler 261 5.4.1.3. Vergi ve Bedelât-ı Askeriyenin Toplanması 264 SONUÇ 267 KAYNAKLAR 274 EKLER 286 ÖZET 305 ABSTRACT 306 viii KISALTMALAR a.g.e.