WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA W KRAKOWIE WSP - Kt-aków BG Andrzej Maryański 050010533 WSPÓŁCZESNE MIGRACJE LUDNOŚCI W POŁUDNIOW EJ CZĘŚCI POGRANICZA POLSKO-RADZIECKIEGO I ICH W PŁYW NA ROZMIESZCZENIE SIŁ WYTWÓR­ CZYCH TEGO OBSZARU Kraków 1963 Andrzej Maryański WSPÓŁCZESNE MIGRACJE LUDNOŚCI W POŁUDNIOWEJ CZĘŚCI POGRANICZA POLSKO-RADZIECKIEGO I ICH WPŁYW NA ROZMIESZCZENIE SIŁ WYTWÓRCZYCH TEGO OBSZARU DANE OGÓLNE Terytorium Polski stało się bezpośrednio po dru­ giej wojnie światowej widownią wielkich ruchów mi­ gracyjnych, związanych przede wszystkim ze zmianą granic państwa. Największe rozmiary osiągnęły mi­ gracje związane ze zmianą zachodnich granic Pol­ ski: odpływ ludności niemieckiej i napływ osiedleń­ ców polskich objęły w sumie tylko w latach 1945-47 około 12 milionów ludzi. Mniejsze, niemniej jednak potężne rozmiary miały ruchy ludności, związane z ustaleniem granic wschodnich. Objęły one w sumie blisko 3 miliony ludzi. Repatriacja z ZSRR do Pol­ ski objęła w swej pierwszej fazie w latach 1944-49 ponad 2,1 min osób,plus 217 tys. w fazie drugiej w latach 1955-59 [21,44].^ Z Polski do ZSRR repa­ triacja, dokonana w latach 1945-46 objęła 518 tys. osób. Największe nasilenie migracji,związanych z usta­ leniem nowej granicy państwowej, miało miejsce na jej odcinku południowym, t j. między Polską a Ukra­ ińską SRR. Ruchy te objęły ponad 1 milion osób z ZSRR do Polski*^,oraz 480 tys. z Polski do ZSRR: w tej liczbie 267 tys. z woj. rzeszowskiego,193 tys. z lubelskiego i 20 tys. z krakowski ego.Innymi sło- wy, na południowy odcinek pogranicza polsko-ra- 1/»Y tym 1 529 tys. osób, repatriowanych przez były Państw.Urząd Repatriacyjny,plus osoby,przybyłe w szeregach V/ojskà Polskiego i te,które przybyły w obecne granice Polski przed zakończeniem okupa­ cji. 2/W tym 787 tys. osób, repatriowanych przez były Państw.Urząd Repatriacyjny,plus osoby,wymienione w odsyłaczu 1. dzieckiego przypadło około połowy całego ruchu re­ patriacyjnego z ZSRR do Polski,natomiast 92% ruchu repatriacyjnego z Polski do ZSRR. Przyczyną tego zjawiska był fakt, że nowa granica polsko-radziec­ ka, pozostawiając po stronie radzieckiej znaczną /powyżej 2 min/ liczbą ludności polskiej,rozrzuco­ nej w formie "wysp" etnicznych na wielkich prze­ strzeniach wśród większości ukraińskiej »równocześ­ nie pozostawiła po stronie polskiej mniejszą li­ czebnie, ale zwartą terytorialnie mniejszość ukra­ ińską w liczbie około 600 tys.osób. Okoliczności wyżej wymienione,a przede wszystkim fakt opuszczenia swoich siedzib przez prawie pół miliona repatriantów, zamieszkujących poprzednio zwarcie określone terytoria, spowodowały daleko idące zmiany stosunków demograficznych przede wszystkim po polskiej stronie pogranicza polsko- ukraińskiego.Obszar,podległy tym zmianom wchodził, zgodnie z dawnym rozmieszczeniem mniejszości ukra­ ińskiej, daleko w głąb Polski wzdłuż łańcucha Kar­ pat aż po rzeką Poprad. Dodatkowe zmiany wynikły w rezultacie specyficznych antagonizmów między pol­ ską a ukraińską grupą narodowościową.Terrorystycz­ na działalność faszystowskich band ukraińskich w latach 1945-1947 spowodowała zniszczenie szeregu wsi,a wreszcie zmusiła władze polskie w 1947 r. do przesiedlenia w ramach akcji policyjnej całej nie­ mal pozostałej jeszcze w granicach Polski ludności ukraińskiej do różnych rejonów Ziem Zachodnich. Ta ostatnia akcja objęła około 120 tys.osób.^ 3/W tym 70 tys. osób z woj.rzeszowskiego,40 tys. z Bezpośrednim rezultatem tych wydarzeń było dale­ ko idące wyludnienie stosunkowo dużych obszarów południowo-wschodniej części Polski, obejmujących p łącznie ponad 12 tys.km .Obszary te,stanowiące do­ tąd z reguły zacofane tereny rolnicze, nie mogły byó przez długi czas zasiedlone ponownie,gdyż cała niemal migracja z przeludnionych wsi Polski połud­ niowej kierowała się początkowo na bardziej atrak­ cyjne Ziemie Zachodnie, później zaś do rozwijają­ cych się ośrodków przemysłowych.W rezultacie zwar- 2 ty obszar o powierzchni około 1,5 tys.km w połud­ niowo-wschodnim krańcu woj. rzeszowskiego,zamiesz­ kały przed wojną przez około 50 tys.ludzi,pozosta­ wał przez prawie 10 lat całkowicie bezludnym pust­ kowiem; pozostałe zaś obszary, objęte akcją repa­ triacyjną i przesiedleńczą, utraciły przeciętnie ponad 2/3 przedwojennego stanu zaludnienia. Bównieź repatriacja ludności polskiej z ZSRR spowodowała po radzieckiej stronie pogranicza pew­ ne zmiany demograficzne, widoczne zwłaszcza na te­ renie obecnego obwodu Lwowskiego.Ze względu jednak na rozproszenie ludności polskiej na tym obszarze, zmiany te nie spowodowały po stronie radzieckiej tak daleko idących następstw dla gospodarki pocz- czególnych rejonów,jak to miało miejsce po stronie polskiej. Porównując opisane ruchy migracyjne z innymi wielkimi migracjami współczesnego świata, stwier- lubelskiego i 10 tys. z krakowskiego. /Dane Prezy­ diów WRN/.. dzić należy,że migracje lat 1944-47 zaliczyć nale­ ży do kategorii wielkich migracji politycz­ ny c h^,obok takich ruchów, jak migracje związane ze zmianą wschodnich granic Niemiec,migracje wyni­ kłe z rozgraniczenia Indii i Pakistanu, powrót Ja­ pończyków do kraju po 1945 r., migracje wynikłe z rozgraniczenia państw koreańskich i wietnamskich itp. Nosiły one typowe dla wielkich migracji cechy, a mianowicie: 1/Uwarunkowanie względami natury politycznej, przy czym sprawy ekonomiczne znajdowały się na drugim planie, 2/W zasadzie przymusowy* lub pół-przyrausowy char- rakter migracji, 3/0bjęcie przez migracje ściśle określonych grup ludności, w tym wypadku -wydzielanych według kryte­ rium narodowościowego. Jest to najbardziej typowa cecha migracji politycznych,z reguły też powodują­ ca dla objętych nimi obszarów najbardziej ujëmne konsekwencje gospodarcze. Migracje natomiast, dokonane na tym terenie po roku 1948 i polegające w zasadzie na zasiedlaniu opuszczonych terytoriów, zaliczyć należy do migra­ cji ekonomioznyo h,jakkolwiek były one w większym lub mniejszym stopniu kierowane przez państwo /dotyczy to zwłaszcza strony radzieckiej/. 4/Według podziału ruchów migracyjnych na ekono - miczne i polityczne,stosowanego m.in.przez ONZ. 5/Przy czym, wobec zachodzących niekiedy trudności w ustaleniu narodowości poszczególnych osób, czy grup, dopomagano sobie często kryteriami wyznanio­ wymi /szczegóły w rozdziałach następnych/. écisle b iorąo ,moźnaby je określić jako migracje e- konomiczne, będąbe konsekwencją migracji politycz­ nych. Wyraźniejszy charakter migracji ekonomicznych miały one po polskiej stronie pogranicza,gdzie mo­ torem ich była głównie tendencja rozładowania przeludnienia wsi małopolskiej; natomiast po stro­ nie radzieckiej chodziło głównie o kierowany bez­ pośrednio przez państwo napływ ludności z głębi ZSRR. Zarówno po polskiej,jak i po radzieckiej stronie pogranicza konsekwencją migracji było wylud­ nienie ,przybierające po stronie polskiej, zwłaszcza w górach, formy nie spotykane gdzie in­ dziej we współczesnym świeoie. Zasiedlanie opusto­ szałych terenów zlikwidowało je tylko częściowo i do dziś stan liczebny ludności tych terenów jest z reguły o wiele niższy, niż przed drugą wojną świa­ tową. Okoliczności wyżej wymienione złożyły się na bar­ dzo specyficzny zespół zjawisk. Dotyczy to zwłasz­ cza polskiej strony pogranicza, której w pierwszym rzędzie poświęcona jest niniejsza praca. Tego ro­ dzaju zespół zjawisk nie był opisywany dotąd w li­ teraturze geograficznej. Literatura ta zresztą do­ piero od niedawna zaczęła interesować się proble­ mami, wynikającymi z wyludnienia obszarów emigra­ cyjnych [24,39] ,przy czym prace na ten temat do­ tyczą głównie obszarów, wyludnionych w następstwie normalnych migracji ekonomicznych,jak np. central­ ne rejony Szwecji0', centralne departamenty Frań- 6/Zob.t Papers of the Silian Symposium ... /34/. c j i,Irlandia,niektóre rejony Alp,Grecji i in. Róź-» nioa pomiędzy tymi obszarami, a terenem tej pracy polega jednak na tym, źe wymienione wyżej obszary uległy wyludnieniu wskutek naturalnej emigracji ludności z rejonów rolniczych, ozy hodowlanych, mniej atrakcyjnych dla osadnictwa, do ośrodków przemysłowych. Obszar natomiast,będący terenem tej pracy,przed wojną zresztą typowo emigracyjny,uległ niemal całkowitemu wyludnieniu wskutek wydarzeń politycznych, b e z ezględu na jego przydatność poszczególnych części dla osadnictwa. Obecnie jest on częściowo zasiedlany na nowo,przy czym niekiedy ma tu miejsce osadnictwo pionierskie. Obszar ten różni się też znacznie od innych ob­ szarów na świecie,które na skutek migracji poli­ tycznych uległy mniej lub więcej poważnemu wylud­ nieniu. Niemal nigdzie bowiem nie było w ostatnich czasach wypadku, aby obszar opuszczony, na którym znajdowały się liczne dziesiątki wsi, nie był za­ siedlany ponownie przez człowieka w ciągu kilku a nawet kilkunastu lat. Nie chodzi tu więc tylko o proste zastąpienie jednej grupy narodowościowej przez drugą /jak np. na polskich Ziemiach Zachod­ nich^/ obwodzie Kaliningradzkim,na południowym Sa- chalinie, ozy w Izraelu/, lecz o wtórne wejście o- sadniotwa na obszar, który pozostawał pustkowiem przez lat 10 lub więcej. Mamy tu więc rejony osad­ nictwa pionierskiego, nieznanego w naszych czasach nigdzie indziej w Europie. Dla tego typu przemian najbliższą analogią mo­ głaby być sytuacja we wschodniej części Armenii tureckiej, która uległa wyludnieniu w czasie pier­ wszej wojny światowej i ostatnio dopiero powoli u- lega ponownemu zasiedleniu.^ Sytuacja na pograni­ czu polsko-ukraińskim nosi jednak,zwłaszcza po je­ go polskiej stronie,pewne cechy,które nadają zasz­ łym zmianom znacznie bardziej skomplikowany cha­ rakter. Zmiany nie sprowadzają się tu bowiem tylko do