April 2017 “ Ach, was ik maar een kleine zwakke vrouw ” De ondermijnende potentie van cabaret door vrouwen Rosalie Fleuren (10858512) MA THEATRE STUDIES UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM BEGELEIDER SRUTI BALA TWEEDE LEZER VERONIKA ZANGL 1 Inhoud Inleiding ................................................................................................................................................... 4 1. Ontwikkeling vrouwen in cabaret in Nederland (1900-2017) ............................................................. 8 Vrouwen in amusement 1900-1940 .................................................................................................... 9 De ‘vrouwelijke Pisuisse’: Fien de la Mar (1898 - 1965) ............................................................... 11 Een nieuw elan: die Pfeffermühle van Erika Mann (1905 – 1969) ................................................ 12 De oorlogsjaren: Martie Verdenius (1908-1979) .............................................................................. 13 Na de oorlog: Annie M. G. Schmidt (1911-1995) .............................................................................. 16 Vanaf de jaren zeventig: onewomanshows ...................................................................................... 18 Vanaf de jaren negentig: een eigen stijl ............................................................................................ 21 Vanaf de eeuwwisseling .................................................................................................................... 23 2. De ondermijnende potentie van vrouwen in cabaret ....................................................................... 25 Humor en kritiek ................................................................................................................................ 25 Geëngageerd cabaret .................................................................................................................... 27 Amusement en plat vermaak ........................................................................................................ 28 Zelfspot en ironie ........................................................................................................................... 30 De zwarte man .................................................................................................................................. 33 De moslimman .................................................................................................................................. 39 De westerse man ............................................................................................................................... 45 Man-vrouw verhoudingen ............................................................................................................. 45 Gendertwijfels ............................................................................................................................... 50 Conclusie ............................................................................................................................................... 53 Aanbevelingen ................................................................................................................................... 54 Geraadpleegde bronnen ....................................................................................................................... 55 Bijlage .................................................................................................................................................... 55 Bekeken Cabaretprogramma’s .......................................................................................................... 60 2 3 Inleiding Wanneer iemand een beeld schetst van een typische cabaretier zullen een aantal aspecten zeker genoemd worden. Over het geslacht van de cabaretier hoeft niemand lang na te denken: het is ongetwijfeld een man. Hij is een solist, hij speelt zichzelf, hij staat in de grote zaal van de schouwburg in bescheiden decor, hij vertelt grappen en is ergens ontevreden over, wat aangeduid wordt als ‘maatschappijkritisch’ of ‘geëngageerd’.1 Er zijn een paar namen die als voorbeeld hiervoor dienen, meestal Freek de Jonge en Youp van ’t Hek. Er zijn ook duo’s die cabaret maken of groepen, zoals Niet uit het raam (NUHR). Soms doen ze een bekende Nederlander na of spelen ze een typetje en is er een grootschalig decor. Het gaat niet altijd over de maatschappij, het is niet altijd een samenhangend verhaal en er worden ook liedjes gezongen of dansjes gedaan. Vrouwelijke cabaretiers worden doorgaans minder gewaardeerd. De enige vrouwelijke cabaretier die in Nederland een vergelijkbare populariteit en bekendheid geniet als de grote mannelijke cabaretiers is Brigitte Kaandorp. Maar, zo stelt menig man: die is “echt een kerel.”2 Kijkend naar de theatercanon van Theater Instituut Nederland (TIN) zijn het op één uitzondering na mannelijke solisten die het aanzien van cabaret in Nederland bepalen en veranderen.3 De theatercanon is samengesteld door verschillende kenners en vertegenwoordigers van het professionele Nederlandse theaterlandschap en bestaat uit 49 van de belangrijkste gebeurtenissen uit de Nederlandse theatergeschiedenis. Vijf daarvan hebben betrekking op het Nederlands cabaret: van Jean-Louis Pisuisse in 1917, Buziau in 1935, Toon Hermans in 1955, Freek de Jonge in 1980 tot Raoul Heertje, die in 1990 de Comedytrain opricht. Na de oorlog ontwikkelt het cabaret zich tot de vorm zoals we die nu kennen. Toon Hermans maakt de eerste Nederlandse onemanshow en Freek de Jonge brengt een doorlopende verhaallijn en scherpe maatschappijkritiek. Het is veelzeggend dat vrouwen niet voorkomen in de canon: Cabaret is een mannenwereld. De meeste nadruk ligt op de canonieke bijdragen van Toon Hermans en Freek de Jonge. Desalniettemin dragen ook vrouwen bij aan het genre. Ook vrouwen drukken hun stempel op het genre, zoals Fien de la Mar, Annie M. G. Schmidt en Brigitte Kaandorp. Toch zijn ze niet opgenomen in lijsten met invloedrijke voorbeelden. Als ze invloed hebben gehad op cabaret in Nederland, dan wordt deze invloed niet op waarde geschat. Wat is het antwoord van vrouwen geweest op de mannen in cabaret? Hoe hebben ze zich binnen het genre opgesteld door de jaren heen? 1 Dit komt bijvoorbeeld naar voren uit de vergelijkingen die Marnix Langeveld maakt tussen de functie van cabaretiers, concurrenten en columnisten. Langeveld, “De Cabaretier Nader Bekeken.” 2 Evenblij, “60 Jaar Cabaret - Aflevering 2,” 00:33:40. In de documentaire zijn dat de letterlijke bewoordingen van Jeroen van Merwijk. 3 Zalm, “Canon van het Theater in Nederland.” 4 Vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw vinden steeds meer vrouwelijke solisten hun weg naar de grote zaal. Jessica Borst, inmiddels cabaretregisseur van onder andere Sara Kroos, signaleert in 1998 dat de komische rol van de vrouw veranderd is. De eerste komische vrouwen schoppen komische wanorde, waarna ze weer door hun man worden beteugeld.4 De solistes doorbreken dat patroon. Ze zetten wel stereotype vrouwbeelden in, maar draaien het ook weer om, en leveren er commentaar op door zelfspot te gebruiken. Hun mannelijke collega’s zetten op dat moment nauwelijks zelfspot in. Via hun zelfspot blijven vrouwen impliceren dat hun lijf, leven en onhandigheden geschikt zijn als object van humor, ondanks dat ze nu zelf aan het woord zijn. Desondanks overschrijden ze de sociale regel die vrouwen verbiedt om zichzelf in het middelpunt te zetten. Ze zijn woest en behandelen onderwerpen als moederschap, schoonheid en relaties. Hoewel in de drie voorstellingen uit de periode 1995-1997 volgens Borst vrouwen te zien zijn die hun onvrede tonen en misbruik aankaarten, typeren critici de voorstellingen nukkig als een soort “theekransje” vol onderwerpen die “tot voor kort uitsluitend bestemd waren voor binnenskamers of, in aangepaste vorm, voor de rubrieken in de damesbladen.”5 Het wordt opgevat als een gebrek aan maatschappelijk engagement. Zelf geven cabaretvrouwen aan dat ze juist via zelfspot maatschappijkritiek in hun voorstelling verwerken, die critici niet lijken te herkennen. Ze schatten daarnaast in dat niemand op de belerende mening van een ander zit te wachten; dat is ongezellig.6 Hetzelfde commentaar blijft rondzingen. In 2011 doet theaterwetenschapster Alice Breemen voor de zoveelste keer een oproep aan cabaretières om meer maatschappelijke gedachten te verwerken in hun shows, zodat de begrippen ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’ niet langer van toepassing zullen zijn op cabaret en humor.7 Inmiddels, zes jaar later, is het tijd om te bekijken hoe vrouwen zich tegenwoordig verhouden tot het cabaret dat getypeerd wordt door voorbeelden van mannen. Vrouwen zijn inmiddels al bijna veertig jaar een groeiende aanwezigheid op het podium en hebben tijd gehad om hun methoden te verfijnen en hun eigen stijl te ontwikkelen op gebieden van onder andere tekst, spel, podiumpresentatie, muziek en taal en daarmee een eigen publiek aan te spreken. Echter, de overgrote meerderheid van de cabaretmakers in Nederland is nog altijd man. Door de mannelijke dominantie in het genre, valt te spreken van een patriarchale context. Mannen zetten de standaarden voor hoe cabaret wordt ingevuld. Deze mannelijke standaarden zijn universeel geworden, genaturaliseerd, en zijn als gevolg daarvan onzichtbaar in hun patriarchale basis. De patriarchale normen die tot de standaarden hebben geleid, 4 Denk aan Lucille Ball in I love Lucy dat ook op de Nederlandse televisie werd uitgezonden. 5 Borst,