SERIA IDEE WĘDROWNE NA SŁOWIAŃSKICH BAŁKANACH 7 LEKSYKONINDA SEŁIO WWIAĘŃSDKRICHO BWAŁNKAYNCACHH XVIII–XXI WIEK KLERYKALIZACJA KONFESJE REFORMACJA Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk TOMFundacja Slawistyczna 7 LEKSYKON IDEINA SŁOWIAŃSKICH WĘDROWNYCH BAŁKANACH XVIII–XXI WIEK SERIA IDEE WĘDROWNE NA SŁOWIAŃSKICH BAŁKANACH 7 REDAKTOR NACZELNA Grażyna Szwat-Gyłybowa (Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa) RADA NAUKOWA Nikołaj Aretow (Институт за литература БАН, София) Natka Badurina (Università degli Studi di Udine) Renata Jambrešić Kirin (Institut za etnologiju i folkloristiku, Zagreb) Magdalena Koch (Instytut Filologii Słowiańskiej UAM, Poznań) AUTORZY TOMU 7 Anna Boguska Ewelina Drzewiecka Dorota Gil Agata Jawoszek-Goździk Lech Miodyński Katarzyna Sudnik Jasmina Šuler-Galos Grażyna Szwat-Gyłybowa Ewa Wróblewska-Trochimiuk oraz Nina Dimitrowa Paulina Dominik Konrad Kuczara Dimitrios Stomatopoulos LEKSYKON IDEINA SŁOWIAŃSKICH WĘDROWNYCH BAŁKANACH XVIII–XXI WIEK KLERYKALIZACJA KONFESJE REFORMACJA Pod redakcją Grażyny Szwat-Gyłybowej we współpracy z Dorotą Gil i Lechem Miodyńskim TOMWarszawa 2020 7 Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk Fundacja Slawistyczna Recenzje wydawnicze dr hab. Izabela Lis-Wielgosz, prof. UAM, Uniwerstet Adama Mickiewicza w Poznaniu & dr Maciej Falski, Uniwersytet Warszawski Monografia powstała w ramach projektu badawczego pt. „Idee wędrowne na słowiańskich Bałkanach (XVIII–XX w.)”, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki (nr projektu 2014/13/B/HS2/01057). Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach , t. 7 (publikacja monografii naukowej) – zadanie finansowane w ramach umowy 703/P-DUN/2019 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę. Redakcja merytoryczna Grażyna Szwat-Gyłybowa (Bułgaria, Macedonia oraz całość), Dorota Gil (BiH, Czarnogóra, Serbia), Lech Miodyński (Chorwacja, Słowenia) Tłumaczenia Krzysztof Usakiewicz (z angielskiego i bułgarskiego) Okładka i layout serii Barbara Grunwald-Hajdasz Redakcja Joanna Pomorska Korekta Dorota Muszyńska-Wolny Skład i łamanie Barbara Adamczyk Copyright © by Grażyna Szwat-Gyłybowa, Dorota Gil, Lech Miodyński & the respective authors This is an Open Access book distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 3.0 PL License (creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/), which permits redistribution, commercial and noncommercial, provided that the book is properly cited. ISBN 978-83-66369-14-6 ISSN 2545-1774 (Idee Wędrowne na Słowiańskich Bałkanach) Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk ul. Bartoszewicza 1b/17, 00-337 Warszawa tel. 22 826 76 88 [email protected]; www.ispan.waw.pl SPIS TREŚCI Klerykalizacja 6 Bośnia i Hercegowina 7 – Bułgaria 15 – Chorwacja 24 – Czarnogóra 33 – Macedonia 41 – Serbia 47 – Słowenia 58 Konfesje 68 Bośnia i Hercegowina 69 – Bułgaria 75 – Chorwacja 88 – Czarnogóra 101 – Macedonia 108 – Serbia 121 – Słowenia 132 Reformacja 141 Bośnia i Hercegowina 142 – Bułgaria 147 – Chorwacja 156 – Macedonia 163 – Serbia i Czarnogóra 172 – Słowenia 180 Aneks. Anamneza 188 Klerykalizacja 189 Konfesje 194 AbstractReformacja 201 th st Lexicon of Migrating Ideas in the Slavic Balkans (18 –21 c.). Vol. 7: Clericalization, Confessions, and Reformation 210 KLERYKALIZACJA KLERYKALIZACJA (Bośnia i Hercegowina) klerikali- zacija Wpływ na rozumienie i funkcjonowanie idei klerykalizacji (bośn. ) – pojmowanej jako poddawanie wpływom Kościoła i duchowieństwa różnych dziedzin życia społecznego, polityki i kultury w Bośni i Hercegowinie (dalej: BiH) – miały specyficzne uwarunkowania społeczno-historyczne. Już na wstępie należy zaznaczyć, że sam termin „klerykalizacja” pojawia się w bo- śniacko-hercegowińskiej publicystyce bardzo późno, bo dopiero w pierwszej dekadzie XX wieku. Nie oznacza to, że w BiH nie istniało zjawisko klerykali- zmu ani jego ideologiczna podbudowa w postaci idei klerykalizacji. Przeciw- nie, fakt ten jest raczej dowodem na to, że stosunkowo późno dała o sobie znać świadomość, jak silne jest w BiH zespolenie kwestii klerykalnych i poli- tyczno-społecznych. Jeszcze przed okupacją kraju przez Austro-Węgry w 1878 roku istniał silny związek pomiędzy prawem i religią. Już sama wewnętrzna organizacja imperium osmańskiego, z definicji państwa teokratycznego, ozna- czała podporządkowanie administracji, systemu prawnego, obyczajowości i kultury życia codziennego zasadom islamu (szariatu i sunny, czyli tradycji; → tradycja). Chociaż prawo koraniczne obowiązujące w osmańskiej Bośni re- gulowało głównie życie muzułmanów (zwłaszcza jeśli chodzi o system sądow- niczy, przedstawiciele innych konfesji zachowywali zgodnie z wewnętrznymrai raja systemem imperium osmańskiego prawo do własnych sądów), to jednak pro- mieniowało i silnie determinowało funkcjonowanie również tzw. ( – lud podbity, chrześcijanie) zamieszkującej Bośnię. Pierwsze partie polityczne i świadomie uprawiana przez Bośniaków działalność zmierzająca do zabez- pieczenia interesów poszczególnych grup społecznych (w przypadku BiH – grup narodowych), mimo że jest zjawiskiem późniejszym, również kształto- wała się w powiązaniu z religią, wspólnotami wyznaniowymi i działalnością duchownych. W przypadku BiH pierwsze lata modernizacji, wkraczanie w „czas nowo- czesności” wiążą się z przejściem na przełomie XIX i XX wieku z przestrzeni cywilizacyjnej imperium osmańskiego (islamsko-orientalny krąg kulturowy) w obręb kulturowo odmiennych porządków politycznych typowych dla rozwi- jających się kapitalistycznych krajów i społeczeństw Europy Zachodniej. Tak Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach. XVIII–XXI wiek 8 pojmowana transformacja wiązała się również ze stopniowym odchodzeniem od systemu feudalnego (→ agraryzm) dominującym w Bośni przez blisko pół milenium i z porzuceniem porządku społecznego, w którym poszczególnebosanski konfesionalizamgrupy społeczne organizowały się i konsolidowały głównie w ramach wspól- not wyznaniowych (zjawisko tzw. bośniackiego konfesjonalizmu – ). Warto zwrócić jednak uwagę, że choć w przypadku bośniac- kich chrześcijan – katolików i prawosławnych – funkcjonowanie kleru jest kwestią oczywistą, o tyle w przypadku muzułmanów wyodrębnienie ducho- wieństwa nastręcza pewne trudności. Z teologiczno-prawnego punktu widze- nia imamowie (prowadzący modlitwę w meczecie) czy hafizowie (recytujący Koran), a nawet sam zwierzchnik lokalnej wspólnoty muzułmanów – reis-ul- -ulema nie stanowią duchownych w takim rozumieniu jak w chrześcijaństwie. W praktyce potocznie przypisuje im się jednak funkcję „kleru”, podobnie jak derwiszom – muzułmańskim mnichom, często pełniącym posługę jako ludo- wi lekarze i nauczyciele, wędrowni katecheci, ojcowie duchowi wykładający zasady różnych odłamów i nurtówtamni teologicznych. vilajet Kluczową rolę w kształto- waniu się nowoczesnej europejskiej Bośni, chcącej pożegnać się z niechcianą etykietą „ciemnej prowincji” (→ ), odegrały jednak nie teo-, lecz antropocentryczne i laickie nurty filozoficzno-społeczne, w pewnym sensie antyklerykalne, opozycyjne wobec uwarunkowań uprzednio determinujących życie kraju i społeczeństwa ( → postęp; → sekularyzacja). Do 1878 roku, w którym Austro-Węgry rozpoczęły okupację BiH, kraj sta- nowił integralną część teokratycznego, silnie scentralizowanego imperium osmańskiego, gdzie dominował orientalno-islamski światopogląd, prawo za- sadzające się na szariacie i wynikający z niego ustrój polityczny,terra deserta stawiający znak równości między władzą religijną a świecką. Osmańska Bośnia była dla „cywilizowanej”, coraz silniej laicyzującej się Europy swoistą , zie- mią nieznaną kulturowo, jałową i cywilizacyjnie utraconą. W historiograficznej narracji współczesnych boszniackich (czyli muzułmańskich) intelektualistów (Mustafa Imamović, Muhamed Filipović, Smail Balić, Muhamed Hadžijahić) lata austro-węgierskiego panowania w BiH, zakończone oficjalną aneksją w 1908 roku, określa się mianem okupacji, i to okupacji brzemiennej w skutki. Filipo- vić, podobnie zresztą jak Imamović, historyk o muzułmańskiej. proweniencji, uznaje wręcz, że inkorporowanie Bośni i Hercegowiny w granice monarchii habsburskiej zaowocowało „imperatywem modernizacji” Realia osmańskiej teokracji wykluczyły bowiem kraj z cywilizacyjnej przestrzeni europejskiej (której ostatnimi śladami były do XV wieku rządy miejscowych chrześcijań- skich banów i królów oraz obecność lokalnego Kościoła o autochtonicznym charakterze), a jego okupacja przez Austro-Węgry miała Bośnię ponownie „przywrócić Europie”. Ważną rolę odegrało tu wykształcenie na przestrzeni trzech dekad klasy urzędniczej, częściowo importowanej z innych obszarów Austro-Węgier, m.in. z Polski, Czech, Ukrainy, i ograniczenie wpływu kleru chrześcijańskiego i duchowieństwa muzułmańskiego, m.in. przez odebranie wspólnotom religijnym monopolu na kształcenie i wychowanie młodzieży. Klerykalizacja (Bośnia i Hercegowina) 9 Wspomniane już uwarunkowania społeczno-polityczne w BiH sprawi- ły, że na przełomie XVIII i XIX wieku duchowni, zarówno katoliccy (przede wszystkim franciszkanie kształcący się w Chorwacji i we Włoszech), jak i pra- wosławni (absolwenci seminariów w Serbii, Grecji czy Rosji), podobnie jak kształceni w Stambule i w innych ośrodkach świata islamu muzułmańscy du- chowni i wojskowi, byli nie tylko jedynymi bośniackimi intelektualistami, ale także pierwszymi rzecznikami wolności i swobód obywatelskich zasadzają- cych się na ideach oświeceniowychnarodni preporod (→ oświecenie). Wpływ nowych prądów na kształconych poza Bośnią franciszkanów przybrał postać idei odrodzenia