ESSAYS TOEKOMST VAN DE STAD INHOUDSOPGAVE ESSAYS TOEKOMST VAN DE STAD | INLEIDING 2 De Raad voor de leefomgeving en infrastructuur heeft ter voorbereiding van het advies ‘Toekomst van de stad’ deskundigen uit verschillende vak gebieden gevraagd een essay te schrijven. De essays gaan in op negen opgaven voor de stad. Elke opgave wordt vanuit twee invalshoeken belicht. Centraal staat de verhouding tussen overheden en zelf oplossend vermogen in de stad, de ‘veranderkracht’ van individuen, groepen en organisaties. Waar hapert het zelfoplossend vermogen van de stad? Wanneer is overheidsinterventie gewenst? Welke rol spelen verbindingen tussen opgaven, beleidssectoren en groepen daarbij? De inhoud van de essays valt onder de verantwoor- delijkheid van de auteurs. De essays geven niet noodzakelijkerwijs de mening van de raad weer. INHOUDSOPGAVE ESSAYS TOEKOMST VAN DE STAD | INHOUDSOPGAVE 3 INHOUDSOPGAVE 01. De sociale en rechtvaardige stad 4 06. De (on)veilige stad 55 De zelforganiserende stad Op zoek naar een positieve betekenis van Justus Uitermark 5 veiligheid Marc Schuilenburg 56 Van bestuur naar zelfbestuur: overheid, burger en zelforganisatie Zonder elkaar is iedereen alleen. Een essay Willem Schinkel 10 over het gevoel van veiligheid in de stad en angst voor geweld op straat Jan Dirk de Jong 60 02. De werkende stad 14 Na de vastgoedroes 07. De hongerige stad 63 Ewald Engelen 15 De toekomst van de stad is metropolitaan De economie van de stad in de mondiale Marco van Steekelenburg 64 concurrentie Otto Raspe 20 De kunst van het verbinden van grote en kleine voedselsystemen – ervaringen uit Amsterdam Pim Vermeulen 69 03. De stad in transformatie 25 De burger als erfgenaam. Over de 08. De digitale stad 76 vermaatschappelijking van stedelijk erfgoed Joks Janssen en Raoul Beunen 26 Digitale stad: nieuwe media en stedelijke openbaarheid Van tijdelijk gebruik naar ontwikkelend beheer Martijn de Waal 77 Iris Schutten 31 Digitale media ondersteunen zelfoplossend vermogen 04. De duurzame stad 36 Bert Mulder 82 De duurzame stad Hans Mommaas 37 09. Bestuurlijke verbindingen 86 Duurzame stad vraagt om nieuwe synergie Een lichte kijk op de sturing van de stad tussen top-down en bottom-up Frans Soeterbroek 87 Nico Tillie 41 De toekomst is aan stedelijke regio’s! Jaap Wijma 96 05. De regionale en bewegende stad 46 Bewegen tussen schalen en doelen. Over overheidsbetrokkenheid bij de hedendaagse verstedelijking in Nederland David Hamers 47 Beweging in de samenleving Marc Verheijen 51 INHOUDSOPGAVE ESSAYS TOEKOMST VAN DE STAD | 01 DE SOCIALE EN RECHTVAARDIGE STAD 4 DE SOCIALE EN RECHTVAARDIGE STAD 01 INHOUDSOPGAVE ESSAYS TOEKOMST VAN DE STAD | 01 DE SOCIALE EN RECHTVAARDIGE STAD 5 DE ZELFORGANISERENDE STAD 01 Justus Uitermark | Erasmus Universiteit Rotterdam Het probleem: we willen wel een rechtvaardige de ‘communities’ van bewoners, instellingen en samenleving met gelijkheid, vrijheid en broeder- bedrijven zoals die in Amsterdam Oost worden schap maar we accepteren het niet langer dat opgericht. Maar het collaboratieve ethos dringt de daarvoor noodzakelijke solidariteit wordt ook door in klassieke sectoren als de zorg of het af gedwongen en opgelegd door de overheid. We onderwijs waarbij de rol van professionals steeds zijn nog even gehecht aan onze collectieve voor- meer is om netwerken van mantelzorgers, ouders zieningen en verzorgingsstaat als vroeger, maar de en vrijwilligers te organiseren en steeds minder bureaucratische molochen die deze voorzieningen om zelf direct in te grijpen. OCP’s zijn verder in verzorgen roepen weerzin op. Privatisering van opkomst bij budgetbeoordelingen of datama- collectieve voorzieningen was een populaire maat- nagement; als informatie wordt ontsloten, kan het regel om de bureaucratie te verminderen en de publiek meekijken en meedenken, en zo kunnen keuzevrijheid te vergroten, maar het bleken vooral klassieke checks and balances worden aangevuld de managers en directeuren van de semi-overheid of zelfs vervangen. Ook de stedenbouw wordt die profi teerden van de nieuw verworven vrijheid. gegrepen door het principe van zelforganisatie In de handen van de overheid verzandden idealen waarbij het idee is dat een centrale autoriteit, zo over collectieve welvaart in bureaucratie, in de die niet overbodig is, slechts tot taak heeft om handen van de managers worden ze koopwaar. enkele randvoorwaarden te creëren waarbinnen individuele handelingen kunnen agglomereren tot In dit morele vacuüm van staat en markt doemt een geheel dat niet van tevoren is bedacht, maar een hernieuwd burgerschapsdiscours op. juist daardoor een organische eenheid vormt. Burgerschap 2.0 is een ideaal van vrijwillige Mede doordat staat en markt niet langer de samenwerking. Wikipedia is het paradigmatische ambities kunnen realiseren, wordt bottom-up voorbeeld. De online encyclopedie wordt niet planning als antwoord gezien. door experts of marktpartijen samengesteld, maar door miljoenen gebruikers die vrijwillig lemma’s Kortom, wat het Amerikaanse verenigingsleven toevoegen of wijzigen. Het resultaat is niet een was voor De Tocqueville, is cyberspace voor de chaos, maar een voortdurend uitdijend reservoir contemporaine burgerschapsdenkers: een aan kennis dat zich qua precisie en reikwijdte inspirerend voorbeeld hoe op basis van vrijwillige kan meten met de beste encyclopediën maar een samenwerking gemeenschappelijke doelen worden véél groter bereik heeft. Wikipedia is één voor- gerealiseerd door crowd sourcing, open data beeld, maar er zijn talloze andere platforms die in en geactiveerde netwerken rond zorgvragers en beginsel voor iedereen toegankelijk zijn en waar professionals die samenwerken op nieuwe plat- op basis van vrijwilligheid wordt samengewerkt forms. Terwijl de klassiek-modernistische instituties aan collectieve goederen. Zulke open en van de verzorgingsstaat individueel initiatief dood- collaboratieve platforms (OCP’s) zijn meer dan sloegen, geldt voor de OCP’s dat ze de publieke een nieuwe technologie; ze vertegenwoordigen zaak vormgeven juist door individuele ontplooiing. een nieuwe ethiek van samenwerking waarbij Die beloftes vormen een zuurstof van inspiratie in de tucht van de markt en de dwang van de staat een samenleving die snakt naar nieuwe manieren overbodig worden gemaakt. Sociale bewegingen om het publieke domein, en dus ook de stad, vorm als Occupy en Anonymous zijn georganiseerd als te geven. Maar juist in die wanhopige zucht schuilt OCP’s maar ook offl ine vormen instituties zich naar het gevaar dat OCP’s verworden tot een projectie het voorbeeld van Wikipedia. Het meest expliciet van verlangen in plaats van een realistisch en is dat het geval bij organisaties als Wikistad of rechtvaardig model voor stedelijke ontwikkeling. INHOUDSOPGAVE ESSAYS TOEKOMST VAN DE STAD | 01 DE SOCIALE EN RECHTVAARDIGE STAD 6 Zelforganisatie, segregatie en ongelijkheid geld verdienen als buschauffeur, secretaresse Zelforganisatie is bij uitstek een zeer of verkoper. Hun inkomen is misschien niet veel ongelijkmatig proces. Het collaboratieve lager, maar ze moeten vooral, zoals ze zelf ook ethos maskeert een Darwiniaans proces; de voort durend in interviews zeggen, ‘hard werken’ investeringen in de vorm van tijd, geld en vooral waardoor er geen tijd en energie overblijft om hoop en verwachtingen leveren in de overgrote zich collectief te organiseren (Sorgen, 2012). meerderheid van de gevallen geen rendement Hun woonomgeving is, heel anders dan bij de op. Zelforganisatie is bovendien vooral kansrijk Dichterlijke Vrijheid, geen collectief project waar- wanneer de initiatiefnemers sterke netwerken voor ze erkenning en middelen krijgen maar meer hebben en zich richten op een welgesteld publiek; een ijle zone waardoor zij zich belast voelen. Er zijn het zal eerder lukken om een publiek kunstwerk te veel ergernissen over de parkeergarage, straatvuil fi nancieren waarbij de geldschieters zich beloond en hangjongeren. Het inzetten op zelforganisatie in zien met een veelbekeken vermelding dan om Spangen levert gunstige effecten op (het huizen- een zorgvoorziening te creëren voor ouderen of blok van de Dichterlijke Vrijheid en de omgeving armen die zich in een isolement bevinden. Meer zien er een stuk beter uit dan eerst), maar die zijn in het algemeen is de capaciteit tot zelforganisatie erg ongelijk verdeeld. zeer ongelijk verdeeld, zoals Putnam laat zien in zijn werk over regionale verschillen binnen Italië Dit is een kleinschalig voorbeeld dat een breder en over verschillen tussen stedelijke buurten patroon illustreert: zodra wordt ingezet op in de Verenigde Staten (Putnam, 1993, 2007). zelforganisatie, wordt de ongelijkheid tussen Zelforganisatie impliceert ook uitsortering. De gemeenschappen met en zonder zelforganiserend literatuur ziet bijvoorbeeld ruimtelijke uitsortering vermogen vergroot. Inzetten op zelforganisatie naar koopkracht – segregatie – als een vorm van benadeelt mensen die moeite hebben zichzelf zelforganisatie waarbij individuele keuzes zich te organiseren en bevoordeelt mensen die daar vertalen in een sociaal-ruimtelijk patroon dat door minder moeite mee hebben. In dit voorbeeld gaat niemand gepland is en ook niet per se gewenst het om de eigen woonomgeving, maar we kunnen (Johnson 2001). Zelforganisatie is problematisch vergelijkbare effecten verwachten als het gaat om als middel om sociale problemen op te lossen, netwerken die worden ingezet voor zorg, arbeid, want waar sociale problemen bestaan is de onderwijs of cultuur – als zelforganisatie een voor- capaciteit tot zelforganisatie in de regel juist zwak waarde is voor erkenning