Biblioteka Drohiczyńska VII POLACY Z OKOLIC TREBLINKI RATUJĄCY ŻYDÓW RATUJĄCY TREBLINKI OKOLIC Z POLACY wieki na imię im Dam D am (Księgaimna Izajasza imięwieki 56,5) Polacy z okolic Treblinki Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat ratujący Żydów (Talmud Babiloński, Sanhedryn 37a) (I Estera Nirenberg (siedzi pierwsza z lewej) na weselu swej wnuczki Diny (Jerozolima 2005): z 56,5 w pierwszym rzędzie – dwaj prawnuczkowie Estery; W drugim rzędzie od lewej – Estera i nowożeńcy Gideon i Dina oraz Hudes Kosman, druga babcia Diny; W trzecim rzędzie – czworo wnuczków ) Estery wraz z małżonkami oraz jej córka Dvoyre (siódma z lewej) z obok stojącym mężem rabinem Josephem Kosmanem i jego bratem. Esthera Nirenberg w latach 1942-1945 była ukrywana przez Gustawa i Kazimierę Rytel-Andrianik P. Kopówka, ks. E. (z d. Abramowicz) Diehlów w ich domu (4 km od Obozu Zagłady w Treblince). Biblioteka Drohiczyńska VII Edward Kopówka, ks. Paweł Rytel-Andrianik DAM IM IMIĘ NA WIEKI (Iz 56:5) Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów Oxford-Treblinka 2011 Biblioteka Drohiczyńska VII Wydawcy: Drohiczyńskie Towarzystwo Naukowe Kuria Diecezjalna w Drohiczynie Edward Kopówka, ks. Paweł Rytel-Andrianik DAM IM IMIĘ NA WIEKI (Iz 56:5) Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów Oxford-Treblinka 2011 © Biblioteka Drohiczyńska Projekt okładki i skład: Paweł Roguski Korekta: Katarzyna Bruszewska, Joanna Gryn, Halina Rytel-Skorek, Agnieszka Skórzewska ISBN: XXX-XX-XXXX-XXX-X Wydawnictwo Sióstr Loretanek ul. L. Żeligowskiego 16/20; 04-476 Warszawa tel. (22) 673 50 95; fax (22) 612 93 62 e-mail: [email protected]; www.loretanki.pl Druk i oprawa: Drukarnia Loretańska, Warszawa-Rembertów ANTONI DYDYCZ BISKUP DROHICZYŃSKI Zawsze warto pamiętać ks. bp Antoni Dydycz (w przygotowaniu do składu) 5 Dam im imię na wieki... Prof. Antony Polonsky (w przygotowaniu) 6 Wstęp MCw dy ytmwjbw ytybb Mhl yttnw twnbmw Mynbm bwf trky al rCa wl Nta Mlwo MC (56,5 :whyoCy) Dam im w moim domu i w moich murach miejsce i imię (yad vashem) lepsze od synów i córek; dam im imię na wieki, które nie zaginie. (Iz 56,5) Dam im imię na wieki… to słowa zaczerpnięte z tego samego wersetu Księgi Izajasza, z którego pochodzi nazwa znanego Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Yad Vashem w Jerozolimie. Podobna idea przyświeca tej publi- kacji, która jest również oddaniem hołdu Męczennikom i Bohaterom, tak Żydom, jak i Polakom z bliższych i dalszych okolic Treblinki. Prezentowana książka jest owocem kilkunastoletnich badań nauko- wych prowadzonych z różnym natężeniem. W pierwszym rozdziale ukazane są dzieje miejscowości Treblinka od początków jej istnienia do XX wieku. Kolejne dwa rozdziały poświęcone są Karnemu Obozowi Pracy – Treblinka I (dla Polaków) i Obozowi Zagłady – Treblinka II (dla Żydów). Następne zaś ukazują zamordowanych za pomoc Żydom, Sprawiedliwych Wśród Nardów Świata i osoby pomagające ludności żydowskiej. W ramach tych rozdzia- łów zaproponowano podział na dwie części. Pierwsza część stanowi listę osób z podaniem krótkiej charakterystyki pomocy; druga zaś jest szerszym opisem wybranych postaci. Całość materiału jest ułożona w porządku alfabetycznym wg nazw miejscowości. Taki podział na listę i opisy ma nie tylko znaczenie praktyczne, ale jest też nawiązaniem do tytułu książki i tradycji żydowskiej, ponieważ hebrajski wyraz lista (hmyCr) zawiera rdzeń słowa imię ( MC). Książkę zamykają relacje świadków: ocalonych Żydów, byłych więźniów Treblinki I oraz mieszkańców z sąsiedztwa obozów. Przy tej okazji chcemy wspomnieć, iż pierwszy rozdział został przygotowany przez ks. Pawła Rytela-Andrianika, 7 drugi i trzeci przez Edward Kopówkę, kolejne zaś rozdziały zostały przez nas wspólnie opracowane przy współpracy z innymi osobami, których nazwiska są umieszczone przy ich tekstach. Zakres terytorialny badań uwzględniona te miejscowości z okolic Treblinki, z których deportowano Żydów i Polaków do tamtejszych obozów. Ograniczono się jednak zasadniczo do 16 powiatów: bialskiego, bielskiego, brańskiego, garwolińskiego, łomżyńskiego, łosickiego, łukowskiego, mińskiego, ostrowskiego, parczewskiego, radzyńskiego, siedlec- kiego, siemiatyckiego, sokołowskiego, węgrowskiego, wysokomazowieckiego. Książka ta nie jest publikacją polemiczną, ale faktograficzną. Dlatego też komentarze są ograniczone do minimum, aby pozostawić Czytelnikowi zupełną swobodę interpretacji dokumentów archiwalnych czy też relacji świad- ków. Wiele świadectw i zdjęć jest publikowanych po raz pierwszy. W książce podane są te informacje, które staraliśmy się krytycznie zweryfikować. W posiadaniu Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince oraz wielu innych archiwów są jeszcze nieopracowane materiały, które czekają na naukowe opracowanie. Mamy też nadzieję, że Czytelnicy będą zgłaszać nowe infor- macje dotyczące pomocy Żydom niesionej przez Polaków z badanego przez nas obszaru na adres: Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince, 08-330 Kosów Lacki, mail: [email protected], tel. (0-25) 781-16-58. Warto też wiedzieć, iż w Muzeum w Treblince od 2010 roku jest możli- wość szerszego prowadzenia działalności naukowej i pedagogicznej w nowym budynku wystawienniczo-administracyjnym z salą konferencyjną, który powstał z inicjatywy Andrzeja Matuszewicza – Dyrektora Muzeum Regionalnego w Siedlcach. Publikacja książki w obecnej formie jest możliwa dzięki pomocy wielu osób. Szczególną wdzięczność wyrażamy za Słowo Wstępne ks. bp. Antoniemu Dydyczowi, reprezentującemu diecezję drohiczyńską, na tere- nie której jest obecnie Treblinka. Dziękujemy serdecznie prof. Antony’emu Polonsky’emu za słowo wstępne na bazie obecnych badań żydowskich. Wyrazy podziękowania kierujemy w stronę prof. Glendy Abramson, z depar- tamentu judaistyki na Uniwersytecie w Oxfordzie za stałe wsparcie tej publi- kacji. Dziękujemy bardzo serdecznie tym, którzy zaangażowali się w pisanie i opracowanie tekstów oraz zbieranie materiałów do publikacji. Są w tym gro- nie m.in: Katarzyna Bruszewska, Angela Costley, Marcin Celiński, al. Michał Grudziąż, Joanna Gryn, Dvoyre Kosman, Joanna Kierylak, al. Michał Kisiel, Sławomir Kordaczuk, Urszula Kwiek, Aleksandra Namysło, Monika Omielańczuk Maria Pisarek, Danuta Padley, Paweł Roguski, ks. Zbigniew Rostkowski, Jan i Halina Rytel-Skorek, Agnieszka Skórzewska, Kohava Tzur, 8 Wstęp Anna Wierzbicka oraz wszyscy, którzy udzielili wywiadów. Dziękujemy także dyrekcjom i pracownikom instytucji, gdzie przeprowadzona została kwe- renda, a które są wymienione w bibliografii. Słowa podziękowania kierujemy również do Beate Stollberg i Ute Soldan z Trägerkreis Shoah-Gedenkstätten in Verbindung beim Kirchenkreis Bilefeld (Inicjatywa na rzecz wspierania Miejsc Pamięci Shoah – Koło Kościelne Bielefeld). Niniejsza monografia wychodzi naprzeciw szerokiemu zainteresowaniu Czytelników tematem Treblinki i okolic. Odnosi się ona głównie do okresu okupacji hitlerowskiej, podczas której Niemcy zamordowali w Obozie Zagłady w Treblince ok. 900 000 Żydów i w Karnym Obozie Pracy połowę z 20 000 Polaków, głównie z okolicznych powiatów. Jest faktem, że postawy miesz- kańców badanego terenu w okresie II wojny światowej były różne. Z jednej strony znane są przypadki denuncjacji czy też zabójstwa osób pochodzenia żydowskiego, z drugiej zaś strony liczne są osoby, które z narażeniem życia ratowały Żydów. Okrutny czas wojny weryfikował ludzkie możliwości czynie- nia dobra. Świadomi tego nie wchodzimy w polemikę, ale pragniemy oddać szacunek tak Żydom, jak i Polakom, Męczennikom i Bohaterom. Dlatego też w książce znajduje się obszerny opis Zagłady tych, których jedyną „winą” było żydowskie pochodzenie. Są też świadectwa dotyczące ponad 1000 Polaków ratujących Żydów: ok. 250 zamordowanych za ukrywanie Żydów, ponad 330 Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata i ok. 450 osób, które z naraże- niem życia niosły pomoc ludności wyznania mojżeszowego. A byli to katolicy, prawosławni, protestanci i mariawici. I to właśnie im wszystkim należy się pamięć na wieki. dr Edwar Kopówka, ks. mgr lic. Paweł Rytel-Andrianik 9 Tłumaczenie angielskie (w przygotowaniu) 10 Rozdział I TREBLINKA I OKOLICE (DO XX W.) Treblinka to nazwa miejscowości położonej nad Bugiem, a zarazem nazwa jednego z największych cmentarzy ludzkości. Tam znajdowała się ostat- nia stacja kolejowa, przez którą przejeżdżały setki tysięcy obywateli Polski oraz innych krajów skazanych na zagładę tylko dlatego, że byli pochodzenia żydowskiego, a także wielu Polaków, którzy sprzeciwiali się niemieckiemu okupantowi. Co jednak wiadomo o historii tej miejscowości i jej okolicy na przestrzeni wiekow?1 Najstarsze znane osadnictwo w okolicach Treblinki datuje się na epokę kamienia od schyłkowego paleolitu po neolit (na tych terenach około 10 000– 1800 lat p.n.Chr.)2. W odległości około 1 km przed Prostynią, po lewej stro- nie torów, znaleziono fragmenty krzemiennych narzędzi i odpadów związa- nych z ich produkcją oraz niewielki ułamek ceramiki. Ponadto w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego znajdują się fragmenty glinianych naczyń z tego rejonu. Datowane są one na wczesną epokę brązu i wiązane z plemionami tzw. kultury trzcinieckiej (około 1500–1200 lat p.n.Chr.)3. W pobliskiej Wólce Okrąglik odkryto ślady osadnictwa z epoki brązu, związane z plemionami tzw. kultury łużyckiej (ok. 1200–400 lat p.n.Chr.)4. Świadectwa średniowiecznego osadnictwa na tym terenie pochodzą ze Złotek, gdzie znaleziono fragment naczyń glinianych z XIII wieku5. W minionych stuleciach gospodarka opierała się na intensywnej eksploatacji środowiska 1 Szczegółowy opis historii Treblinki i okolic można znaleźć w książce: ks. P. Rytel-Andrianika, Sanktuarium