T.C Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ġstanbul AraĢtırmaları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi SON DÖNEM OSMANLI MĠMARĠSĠNDE MĠMARBAġILIK MÜESSESESĠ ve MĠMAR KEMALETTĠN OKULU (1909-1927) ÖZCAN GARAN 2501070308 Tez DanıĢmanı Prof. Dr. AHMET KALA (DÜZELTĠLMĠġ TEZ) Ġstanbul 2011 Düzeltme I II Düzeltme TEZDE YAPILAN DÜZELTMELER Tezin tamamında düzeltme yapılmıĢtır. 1. Tezin ilk halinde yer alan dört bölüm üçe indirilmiĢtir. 2. Tezin ilk halinin ilk iki bölümü bir araya getirilerek harmanlanmıĢtır. Dolayısıyla birinci bölümün isminde ve içeriğinde bazı değiĢikliklere gidilmiĢtir. 3. Tezin birinci bölümüne dünya ve Türkiye‟den çeĢitli resimler eklenmiĢtir. 4. Tezin ikinci bölümü daha da ayrıntılandırılmıĢ, ilk halindeki resimlere ek olarak yeni resimler eklenmiĢtir. 5. Tezin son bölümünün ismi ve içeriği tamamen değiĢtirilerek teze yeni bir bakıĢ açısı kazandırılmıĢtır. 6. Tezin konusu olan odak noktası malzeme temininden kurumsal yapılanmaya kaydırılmıĢtır. Bununla ilgili tez isim değiĢikliği gerektiği Ģekilde yapılmıĢ, enstitü tarafından da uygun görülmüĢtür. 7. Teze Ekler bölümü eklenmiĢ, böylece tez birincil kaynak açısından zenginleĢtirilmiĢtir. 8. Tezin ilk halindeki kaynakça daha da zenginleĢtirilerek, daha fazla kaynaktan yararlanılmıĢtır. 9. Tezin ilk halinde olmayan üç yeni tablo eklenmiĢtir. 10. Tezin ilk halinde yer alan maddi hatalar düzeltilmiĢtir. Düzeltme III ÖZ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ SON DÖNEM OSMANLI MĠMARĠSĠNDE MĠMARBAġILIK MÜESSESESĠ VE MĠMAR KEMALETTĠN OKULU (1909-1927) ÖZCAN GARAN 1900‟lerin Ġstanbul‟u, Fransa ve Almanya‟da eğitim görmüĢ Müslüman mimarlar tarafından değiĢtirilmiĢ ve yeniden imar edilmiĢtir. Bu mimarlar tüm Avrupa‟da neo-klasik binaları görmüĢler ve Osmanlı baĢkenti Ġstanbul‟a deneyimlerini getirmiĢlerdir. II. Abdülhamid döneminden sonra siyasal parti olarak Ġttihat ve Terakki‟nin Osmanlı topraklarında iktidara gelmesiyle, partinin ideolojisi yeni nesil mimarların görüĢleriyle örtüĢmüĢtür. Bu çalıĢmanın amacı Avrupa ve Osmanlı Neo-klasik deneyimini tarihsel ve politik arka planlarını da göz önünde bulundurarak benzerlikleri ve farklılıklarıyla tartıĢmak ve Ġstanbul‟daki mimari dönüĢümü örnekleriyle anlamaya çalıĢmaktır. IV Düzeltme ABSTRACT MASTER THESIS THE ORGANĠZATION OF CHIEF ARCHITECTURE IN THE LATE PERIOD OTTOMAN ARCHITECTURE AND MIMAR KEMALETTIN‟S SCHOOL (1909-1927) ÖZCAN GARAN Istanbul was changed and rebuilt by the Muslim architects especially who were educated in the European schools in France and Germany in the 20th century. They saw the different neo-classic buildings over all the Europe and brought their experience to the Ottoman capital, Istanbul. After the rule of Abdulhamid II, Ittihat ve Terakki as a political party came to power in Ottoman territory. The ideology of the party was overlapped the new generation architects‟ ideas. The aim of the study is to discuss the European and Ottoman neo-classic experience with differences and similarities by taking into consideration their historical and political background and to try to understand the architectural transformation in Istanbul via the different samples. V Düzeltme ÖNSÖZ 1908 Osmanlı tarihi açısından II. MeĢrutiyet‟in ilan edildiği tarihtir. Bu tarihle baĢlayan süreçte Ġstanbul‟da doğanlar özgürlük Ģarkılarını duymuĢ, çocukluk çağlarında dünyanın o ana kadar yaĢamıĢ olduğu en büyük savaĢı ve dolayısıyla yıkımı görmüĢ, ergenlik dönemlerine geldiklerinde Ģehirleri iĢgal edilmiĢ ve kendilerini bir bağımsızlık savaĢının ortasında bulmuĢ, yetiĢkinliğe adım attıklarında ise yeni bir devletin vatandaĢı olarak hayatlarını sürdürmüĢlerdir. Tüm bu süreç son derece acılı ve bir o kadar da dinamik geçmiĢtir. Bu sürece dinamizm katanlar en baĢta Osmanlı coğrafyasında siyaset yapanlardır. Bu siyaset meĢrutiyetin özgürlükçü ortamında yetiĢen Ġttihat ve Terakki‟nin de iktidara geldiği, iktidarda kaldığı ve iktidardan gittiği de bir dönemdir. Tüm bu dönem içersinde önce Ġstanbul‟da baĢlayan ve baĢkentin el değiĢtirmesiyle Ankara‟ya taĢınan, hatta bir çeyrek asır boyunca özellikle bu iki kenti yeniden imar eden bir akım doğmuĢtur. Zamanının siyasetine ve ruhuna uygun bir akım: Birinci Ulusal Mimarlık. BaĢta 1908‟de doğan çocuğun bir çeyrek asır görmeye alıĢtığı en önemli değiĢim ve dönüĢüm Ġstanbul‟un yeniden imarında yapılan çalıĢmalardır. Bu çalıĢmalar Osmanlı vatandaĢı olan gayrimüslim mimarlar ve Avrupalı mimarların arasından sıyrılan ama eğitimlerinin bir kısmını Avrupa‟da yapmıĢ bir grup Osmanlı mimarın eseridir. ġehri baĢtanbaĢa konutlar, kamu binaları ve dini yapılarla donatan bu mimarlar Tanzimat‟la çökmüĢ MimarbaĢılık müessesesinin bıraktığı yerden iĢi devralarak Osmanlı klasik mimarisini 20. asra taĢımaya çalıĢmıĢlardır. Bu çalıĢmayla bu müessesenin nasıl iĢlediği ve kökenlerinin nerelere dayandığı bir çeyrek asır boyunca Ġstanbul ve Ankara‟da bıraktıkları izler üzerinden anlatılmaya çalıĢılmıĢtır. Tezde yer yer eserlerin fotoğraflarına yer verilmiĢ, ayrıca müesseseye ilham veren öncül mimarlar, müesseseyi zirveye taĢıyan ünlü mimarlar ve onların yolundan giden öğrenci mimarların hayatlarına da odaklanılarak bu dönem daha derinden okunmaya çalıĢılmıĢtır. Ayrıca bu mimarların yapıtlarını ortaya koyduğu kurumsal ortamı sağlayan Evkaf Nezareti Tamirat ve ĠnĢaat Müdürlüğü de yakından incelenerek bu dönemin kısıtlarının ve baĢarılarının neler olduğu konusu ayrıca mercek altına yatırılmıĢtır. Altı asırlık Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun son kertede nasıl VI Düzeltme bir dönüĢüm geçirdiği ve kurumsal düzlemde bu dönüĢümün teorik ve pratiklerinin neler olduğu da mimari alanda dönüĢüm kurumsal yapılanmanın çözümlenmesiyle anlatılmaya çalıĢılmıĢtır. Üç buçuk yıl süren yüksek lisans eğitimimin son aĢaması olan tezimi bitirdiğim bu günlerde Ģu an aramızda olmayan babam Mehmet Garan‟a tüm öğrenim hayatım boyunca verdiği maddi ve manevi destek için teĢekkür ediyorum. Bu süreçte annem AyĢehanım Garan‟ın manevi desteği ve abim Ömer Garan‟ın hemen her konuda desteğini yadsıyamam. Tezimin danıĢmanlığını yapan Prof. Dr. Ahmet Kala‟ya da bana olan güven ve teze yaptığı yardımlarından dolayı Ģükran borcumu ödeyemem. Bana tezim konusunda ilham veren ve derslerini büyük bir zevkle dinlediğim Yrd. Doç. Dr. Ahmet Vefa Çobanoğlu‟na, uzun yıllardır uzak mesafelerden desteğini esirgemeyen Derya Özcan‟a, pek çok konuda olduğu gibi tezde de fikirleriyle bana yol gösteren Ceylan Dağıdır‟a, tezden vazgeçtiğim bir dönemde beni tekrar ayağa kaldıran ve motive eden Çiğdem Gürsoy‟a, tezi kaleme aldığım dönemde tanıĢtığım ve büyük desteğini gördüğüm Zühtü AĢık‟a ayrıca teĢekkür etmek istiyorum. Son olarak Ģu anda ismini zikredemediğim tüm sevdiklerimi de saygıyla hatırlayacağım. VII Düzeltme ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖZ……….…………………………………………………………………………IV ABSTRACT…………..………………………………………………………..…..V ÖNSÖZ………………….….……………………………………………..……....IV ĠÇĠNDEKĠLER………….……….….……...………………………………...….VIII FOTOĞRAFLAR LĠSTESĠ…………...…..…………………………………...…XII TABLOLAR LĠSTESĠ…...…….………………………………………………....XV KISALTMALAR………………………………..…………………….………...XVI GĠRĠġ………………………………..……………………………………….…….1 1. BÖLÜM: OSMANLI ĠMAR TEġKĠLATLANMASI ve NĠZAMNAMELER IġIĞINDA SON DÖNEM OSMANLI ĠMAR TEġKĠLATLANMASI’NIN DÖNÜġÜMÜ 1.1. Hassa Mimarları Ocağı……... ……………………..……………………….9 1.1.1. Hassa mimarları Ocağı Tarihi ………..………..…………………….9 1.1.2. Hassa Mimarları Ocağı‟nın Görevleri …..........................................10 1.1.3. Hassa Mimarları Ocağı‟nın TeĢkilat Yapısı ……………..…………10 1.1.4. Hassa Mimarları Ocağı BaĢmimarları …………………………..….11 1.2. Osmanlı Mimarlık TeĢkilatı‟nın Yeniden Yapılanması ………………......13 1.2.1. Ġmparatorluk Ölçeğinde Yeniden Yapılanma ………………….…..13 1.2.2. Osmanlı Sarayı Bünyesinde Yeniden Yapılanma ……………….…16 1.2.3. Vakıflar Özelinde Yeniden Yapılanma …………..………………...17 1.2.3.1. Evkaf-ı Hümayun Nezartei (Osmanlı Dönemi) …...……… 17 VIII Düzeltme 1.2.3.2. ĠnĢaat ve Tamirat Müdürlüğü‟nün KurumsallaĢma Süreci…18 1.2.3.3. ĠnĢaat ve Tamirat Müdürlüğü‟nde Mimar Kemalettin Dönemi ………………………………………………………………..….25 1.2.3.4. Evkaf Umum Müdürlüğü (Cumhuriyet Dönemi ) ………….26 1.2.3.5. Evkaf Umum Müdürlüğü‟nde Mimar Kemalettin Dönemi ...27 2. BÖLÜM: AVRUPA NEO-KLASĠK MĠMARĠSĠ ĠLE OSMANLI NEO- KLASĠĞĠ ARASINDAKĠ BENZERLĠK ve FARKLILIKLAR 2.1. Dünya ve Avrupa‟dan Örnekler EĢliğinde Neo-Klasik Literatür …………28 2.1.1. Neo-Klasik Akımın Siyasi Nedenleri ……………………………...30 2.1.2. Neo-Klasik Akımda Entelektüel Birikimin Rolü ……………….…32 2.1.3. ÇeĢitli Alanlarda Neo-Klasik Deneyim …………….……………...33 2.1.3.1. Resim Sanatında Neo-Klasizm ………………....………….34 2.1.3.2. Heykel Sanatında Neo-Klasizm ……………………………35 2.1.3.3. Mimarlık Alanında Neo-Klasizm …………………………..36 2.2. Osmanlı ve Cumhuriyet Yıllarında Neo-Klasik Mimar ………..…………39 2.2.1. Osmanlı‟nın Neo-Klasik Deneyimi ……….……………………….41 2.2.1.1. BaĢkent Ġstanbul‟dan Örnekler …………...………………..43 2.2.1.2. Ġstanbul DıĢı Örnekler ……………………………………...44 2.2.2. Cumhuriyetin Neo-Klasik Deneyimi ………...…………………….45 2.2.2.1. BaĢkent Ankara‟dan Örnekler …………..………………….46 IX Düzeltme 2.2.2.2. Ankara DıĢı Örnekler ……...……………………………….46 2.2.3. Akımın Siyasi Nedenleri ……..…………………………………….47 2.2.4. Akımda Entelektüel Birikimin Rolü ………….…………………...49 3. BÖLÜM: OSMANLI VE CUMHURĠYET DÖNEMĠ NEO-KLASĠK MĠMARLAR 3.1. Akımın Ġlk mimari Temsilcileri ve Mimarlık Eğitimine Katkıları ………..51 3.2. Birinci KuĢak Neo-Klasik Mimarlar ……………………………………...54 3.2.1. Mimar Kemalettin ve Okulu ……………...………………………..54 3.2.1.1. Mimar Kemalettin‟in Hayatı ………...……………………..55 3.2.1.2. Mimar Kemalettin‟in Eserleri…………... …………………58 3.2.2. Mimar Vedat Tek Etkisi ……….……………………………….…..59 3.2.2.1. Vedat Tek‟in Hayatı ………………………………………..60